بر جزء ثانی که حجّ باشد چنانچه اگر کسی را ممکن نشود که آن را پیش از حجّ به جا آورد به جهت عذر، حجّ او حجّ افراد می شود چنان چه خواهد آمد و بدان که قسم اوّل از اقسام ثلثه که حجّ تمتّع است صورت آن اجمالاً که مکلّف قبل از شروع در آن باید اجزاء آن را اجمالا بداند چنانچه اجزاء نماز را قبل از شروع باید بداند آن است که اوّلاً احرام می بندد از برای عمرة تمتّع به تفصیلی که خواهد آمد بعد از آنکه داخل مکّه شد طواف عمره می کند یعنی هفت بار می گردد به دور خانه کعبه که هر دوره را شوط گویند و بعد از آن دو رکعت نماز طواف می کند در مقام ابراهیم (ع) و بعد از آن سعی می کند یعنی راه می رود میان صفا و مروه که دو مکانند هفت بار و رفتن از صفا به مروه یکبار است و مراجعت از مروه به صفا بار دیگر محسوب است بعد از آن تقصیر می کند یعنی اندکی از مو یا ناخن خود می گیرد چون از این فارغ شود هر چه بر او به سبب احرام حرام شده بود حلال می شود و به این جهة آن را عمرة تمتّع می گویند و حجّ او را حجّ تمتّع می نامند که شخص مکلّف بعد از به جا آوردن عمره می تواند متمتّع شود یعنی منتفع و متلذّذ شود به چیزهائی که بعد از احرام بر او حرام شده بودند و چون نزدیک روز نهم شود باز ثانیاً احرام می بندد از برای حجّ تمتّع از مکّه به تفصیلی که خواهد آمد و می رود به

سوی عرفات که نام موضعیست در چهار فرسخی مکّه و از ظهر روز نهم تا مغرب در آنجا می ماند و شب از آنجا کوچ می کند و به مشعر الحرام می آید که تقریباً در دو فرسخی مکّه است و در آنجا می ماند از طلوع فجر روز عید قربان تا طلوع آفتاب و از آنجا می آید به سوی منی که نام موضعیست قریب به مکّه و در آنجا سه عمل به جا می آورد:

اوّل رمی جمره یعنی انداختن سنگ ریزه بر جمرة عقبه

دوم ذبح یا نحر هدی

سوم تراشیدن سر یا گرفتن از مو یا ناخن

و بعد از آن به مکّه مراجعت می کند و طواف زیارت می کند به دستور سابق بعد از آن نماز طواف می کند بعد از آن سعی ما بین صفا و مروه می نماید به قسمی که گذشت و بعد از آ ن طواف نساء می کند چه زن باشد و چه مرد و چه طفل و بعد از آن دو رکعت نماز طواف می کند و بعد از آن مراجعت می کند به منی از برای ماندن در آنجا شب یازدهم و شب دوازدهم و بلکه شب سیزدهم نیز در بعض صوری که خواهد (1) آمد و در روز یازدهم و دوازدهم نیز رمی جمرات می کند بلکه روز سیزدهم نیز رمی جمرات می کند اگر بیتوته نمود و بعد از این اعمال در منی فارغ می شود از تمام اعمال حجة الاسلام که در ذمّة او بود و اگر شخص مکلّف به حجّ جاهل به این افعال باشد در ابتدای احرام لکن قصد کند که حجّ واجب بر ذمّه را به جا بیاورد بهر نحوی که بعد از اشتغال خود به

عمل بر او مشخص خواهد شد مثل اکثر عوام که قصد می کنند اتیان عمل را بر طبق رسالة که در دست است یا بر طبق قول یا عمل مجتهدینی که به همراه او هستند ظاهرا عمل او صحیح خواهد بود چنانچه از بعض روایات مستفاد می شود و امّا صورت حجّ تمتّع تفصیلاً، پس اوّل افعال آن عمره است چنانکه دانستی و چون واجبات عمره پنج بود واجبات حجّ پانزده بود پس مجموع بیست واجب در دو باب و دوازده فصل بیان می شود انشاء الله تعالی.

لی صدری و اجر علی لسانی محبتک و مدحتک و الثناء علیک فانه لا قوة لی الا بک و قد علمت ان قوام دینی التسلیم لک و الاتباع لسنة نبیک صلواتک علیه و اله و چون جامه ی احرام بپوشد یکی را لنگ کند و دیگری را ردا کند و بگوید:

«اَلْحَمْدُ للّهِ ِ الّذِی رَزَقَنِی مَا اُواری بِهِ عَوْرَتی وَ اُؤَدّی فِیْهِ فَرْضِی وَ أعْبُدُ فِیْهِ رَبّی وَ أنْتَهِی فِیْهِ إلی ما أمَرَنِی، اَلْحَمْدُ للّهِ ِ الّذِی قَصَدْتُهُ فَبَلّغَنِی وَ أردْتُهُ فَأعانَنِی وَ قَبِلَنِی وَ لَمْ یَقْطَعْ بِی وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلّمَنِی فَهُوَ حِصْنِی وَ کَهْفِی وَ حِرْزِی وَ ظَهْرِی وَ مَلاذِی وَ رَجائی وَ مَنْجایَ وَ ذُخْرِی وَ عُدّتِی فی شِدّتِی وَ رَخائِی».

و مستحب است که احرام را عقب فریضة ظهر واقع سازد و اگر نباشد فریضة دیگر و اگر نباشد عقب نماز قضائی واقع سازد و اگر نماز قضا نداشته باشد عقب شش رکعت نماز و اقّل آن دو رکعت است در رکعت اوّل بعد از حمد توحید و در ثانی سورة جحد بخواند و چون از نماز فارغ شود و بخواهد نیّت احرام کند حمد و ثنای الهی نماید و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد و این دعا را بخواند

«أللّهُمّ إنّی أسْأَلُکَ أنْ تَجْعَلَنِی مِمّنِ اسْتَجابَ لَکَ وَ آمَنَ بِوَعْدِکَ وَ اتّبَعَ أمْرَکَ، فَاِنّی عَبْدُکَ وَ فی قَبْضَتِکَ، لا اُوْقی إلاّ ما وَقیتَ وَ لا آخذ إلاّ ما أعْطَیْتَ وَ قَدْ ذَکَرْتَ الْحَج، فَأسْألُکَ أنْ تَعْزِمَ لِی عَلَیْهِ عَلی کِتابِکَ وَ سُنّةِ نَبِیّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِه وَ تُقَوّیَنِی عَلی ما ضَعُفْتُ وَ تُسَلّمَ لِی مَناسکی فی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عافِیَةٍ وَ اجْعَلْنِی

مِنْ وَفْدِکَ الّذی رَضِیتَ وَ ارْتَضَیْتَ وَ سَمّیْتَ وَ کَتَبْتَ. أللّهُمّ إنّی خَرَجْت مِنْ شُقّةٍ بَعیدَةٍ وَ أنْفَقْتُ مالِی ابْتِغاءَ مَرْضاتِکَ. أللّهُمّ فَتَمّمْ لِی حَجّتِی وَ عُمْرَتِی. أللّهُمّ إنّی اُریْدُ التّمَتّعَ بِالْعُمْرَةِ إلَی الْحَجّ عَلی کِتابِکَ وَ سُنّةِ نَبِیّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَاِنْ عَرَضَ لِی عارِضٌ یَحْبِسُنِی، فَخَلّنِی حَیْثُ حَبَسْتَنِی بِقَدَرِکَ الّذی قَدّرْتَ عَلَیّ. أللّهُمّ إنْ لَمْ تَکُنْ حَجّةً فَعُمْرَةً، أحْرم لَکَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِی وَ دَمِی وَ عِظامِی وَ مُخّی وَ عَصَبِی مِنَ النّساءِ وَ الثّیابِ وَ الطّیْبِ، أبْتَغِی بِذلِکَ وَجْهَکَ وَ الدارَ الْآخِرَةَ».

و چون نیّت احرام کند سنّت است که تلفّظ به آن کند و مقارن نیّت بگوید

«لَبّیْکَ، اللّهُمّ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ لا شَرِیکَ لَکَ لَبّیْکَ اِنّ الْحَمْدَ وَ النّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ، لا شَرِیکَ لَکَ لَبّیْک».

«لَبّیْکَ (5) ذَا الْمَعارِج لَبّیْکَ، لَبّیْکَ داعیاً إلی دارِ السّلامِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ غَفّارَ الذّنُوبِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ أهْلَ الْتَلْبِیَةِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ ذَا الجَلالِ وَ الْاِکْرامِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ تُبْدِئُ وَ الْمَعادُ إلَیْکَ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ تَسْتَغنِیْ و یُفْتَقَرُ إلَیْکَ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ مَرْغُوباً وَ مَرْهُوباً إلَیْکَ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ إلهَ الْحَقّ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ ذَا النّعْماءِ وَ الْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمَیلِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ کَشّافَ الْکُرَبِ الْعِظامِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدَیْکَ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ یا کَرِیمُ لَبّیْکَ»

و مستحب است (6) که این فقرات را نیز بخواند

«لَبّیْکَ، أتَقَرّبُ إلَیْکَ بِمُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ (7) بِحَجّةٍ و عُمْرَةٍ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ وَ هذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَةٍ إلیَ الْحَجّ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ أهْلَ التّلْبِیَةِ لَبّیْکَ، لَبّیْکَ تَلْبِیَةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَیْکَ».

و سنت است بلند گفتن تلبیه اگر مرد باشد و مکرّر گفتن و وقت بیدار شدن از خواب و عقب هر نماز واجب و سنّت و

وقتی که بر شتر سوار شود و شتر بر خیزد و وقتی که به سواره برسد و وقتی که بر تلّی بالا رود یا به سراشیبی پائین آید و در سحرها بسیار بگوید هر چند جنب یا حایض باشد و تلبیه را قطع نمی کند در عمرة تمتّع تا آنکه خانه های مکّه را به بیند و در حجّ تمتّع تا پیشین روز عرفه و بدان که مکروهست احرام در جامه ی سیاه بلکه بعضی مطلق رنگ را گفته اند لکن ظاهر بعضی اخبار معتبره عدم کراهت رخت سبز است و مکروه است که بخوابد در رختخواب سیاه و بر بالش سیاه و در رخت چرک و اگر در احرام چرک شده بهتر آنست که نشوید تا محل شود و احوط ترک استعمال حنّاست به قصد زینت بلکه مطلقاً و اولی ترک استعمال آنست قبل از احرام هر گاه اثر آن باقی بماند تا حال احرام و مکروه است دخول حمّام و سائیدن بدن و لبیّک گفتن در جواب کسی که او را آواز کند و شستن بدن به آب سرد و مبالغه در مسواک کردن و سائیدن رو و مصارعه یعنی کشتی گرفتن و احوط ترک استعمال ریاحین است بلکه قوی (8) است و بعضی الحاق فرموده اند شستن سر بسدر و خطمی.

میقات اهل شام و کسی که از راه عراق و نجد برود میقات او وادی عقیق است اوائل آن را مسلخ می گویند و اواسط آن را غمره و اواخر آن را ذات عرق گویند که احرامگاه عامه است و افضل احرام است از مسلخ اگر به طور یقین معلوم شود و الا تأخیر احوط است تا یقین کند که در وادی عقیق رسیده و احوط آنست که تأخیر نکند تا به ذات عرق بلکه بعضی از علماء ما جایز نمی دانند تأخیر را و اگر تقیّه اقتضا کند تأخیر را تا به ذات عرق پیش از رسیدن به آنجا نیّت احرام کند و تلبیه را به اخفات گوید و رخت خود را در نیاورد و اگر ممکن شود در بیاورد در مخفی و جامه ی احرام را می پوشد و باز آن را در می آورد و رخت خود را می پوشد و به جهت آن فدیه می دهد چنانکه خواهد آمد و جامه ی احرام نپوشد تا بذات عرق رسد آن وقت جامه ی احرام را بپوشد و اظهار کند که الحال محرم می شوم و کسی که راه او از طایف باشد میقات او قرن المنازل است و کسی که از راه یمن برود میقات یلملم است که اسم کوهیست و کسی که از راه شام برود میقات او جحفه است به تقدیم جیم برحاء مهمله و بدان که

است و قضای آن بعد از آن وامّا جاهل پس اقوی صحّت (13) عمرة آن است و بدان که شرط احرام طهارت از حدث اصغر و اکبر نیست پس جایز است احرام از جنب و حایض و نفسا بلکه غسل احرام از برای حایض و نفسا مستحبّ است.

قدر باشد که ساتر منکبین بوده باشد و بدان که ظاهر مشهور آنست که پوشیدن این دو جامه و کندن رخت دوختة خود شرط احرام نیست اگر چه واجب است و ظاهر بعضی اشتراط کندن رخت دوخته است پس احوط آنست که قبل از نیّت و تلبیه رخت احرام بپوشد

و این احوط بلکه خالی از قوّه نیست

است که به جهت دخول مکّه معظّمه غسل دیگر کند اگر میسّر شود و چون داخل مکّه شود به آرام تن و به آرام دل و چون داخل مکه شود از راه بالای مکه داخل شود و بعضی گفته اند که این حکم مختصّ کسانی است که از راه مدینه روند و بعضی غسل به جهت دخول مسجد الحرام ذکر کرده اند و چون داخل شود از در بنی شیبه داخل شود و گفته اند که آن در الحال برابر باب السلام است باید که چون از باب السلام داخل شود راست بیاید تا ستون ها و با کمال خضوع و خشوع و آرام دل و تن بر در مسجد بایستد و بگوید چنانچه در خبر صحیح است «السّلامُ عَلَیْکَ أَیّها النّبِیّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ، بِسْم اللّه وَ بِاللّهِ وَ ما شاءَ اللّهُ، السّلامُ عَلی أنْبِیاءِ اللّهِ وَ رُسُلِهِ، اَلسّلامُ عَلی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و اله، السّلامُ عَلی إبْراهِیمَ خَلِیْلِ اللّهِ وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ رَبّ ِالْعالَمِینَ» و در روایت دیگر وارد است که بگوید:

«بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ مِنَ اللّهِ وَ إلَی اللّهِ وَ ما شاءَ اللّهُ وَ عَلی مِلّةِ رَسُولِ اللّهِ صَلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ خَیْرُ الْأسْماءِ للّهِ ِ وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ وَ السّلامُ عَلی رَسُولِ اللّهِ، السّلامُ عَلی مُحَمّدْ بِنْ عَبْداللّهِ، السّلامُ عَلَیْکَ أَیّهَا النّبِیّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ، السّلامُ عَلی أنبِیاءِ اللّهِ وَ رُسُلِهِ، السّلامُ عَلی ابراهیم خَلِیْلِ الرّحْمنِ، السّلامُ عَلَی الْمُرسَلِینَ وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ رَبّ الْعالَمِینَ، السّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ، أَللّهُمّ صَلّ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّد وَ بارِکْ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمّداً

وَ آلَ مُحَمّد کَما صَلّیْتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحّمْتَ عَلی إبْراهِیمَ وَ آلِ إبْراهیمَ إنّکَ حَمِیدٌ مَجِیْدٌ، أللّهُمّ صَلّ عَلی مُحَمّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ، أللّهُمّ صَلّ عَلی إبْراهِیْمَ خَلِیلِکَ وَ عَلی أنْبِیائِکَ وَ رُسُلِکَ وَ سَلّمْ عَلَیْهِمْ وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ رَبّ الْعالَمِینَ، أللّهُمّ افْتَحْ لِی أبْوابَ رَحْمَتِکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی فی طاعَتِکَ وَ مَرْضاتِکَ وَ احْفَظْنِی بِحِفْظِ الْإِیمانِ أبَداً ما أبْقَیْتَنی جَلّ ثَناءُ وَجْهِکَ، الْحَمْدُ للّهِ ِ الّذی جَعَلَنی مِنْ وَفْدِهِ وَ زُوّارِهِ وَ جَعَلَنی مِمّنْ یَعْمُرُ مَسَاجِدَهُ وَ جَعَلَنی مِمّنْ یُناجِیهِ، أللّهُمّ إنّی عَبْدُکَ وَ زائِرُکَ فی بَیْتِکَ وَ عَلی کُلّ مَأتِیّ حَقّ لِمَنْ أتاهُ وَ زارَهُ وَ أنْتَ خَیْرُ مَأتِیّ وَ أکْرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَلُکَ یا اَللّهُ یا رَحْمنُ بأَنّکَ أنتَ اللّهُ لا إلهَ إلّا أنْتَ وَحْدَکَ لا شَرِیکَ لَکَ بِأنّکَ واحِدٌ اَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَ لَمْ تُولَدْ وَ لَمْ تکُنْ لَهُ کُفُواً أحَدٌ وَ أنّ مُحَمّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ صَلّی اللّهُ عَلَیْهِ و اله وَ عَلی أهْلِ بَیْتِهِ یا جَوادُ یا کَرِیمُ یا ماجِدُ یا جَبّارُ یا کَریمُ أسْأَلُکَ أنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إیّایَ بِزِیارَتی إیّاکَ أوّلَ شی ءٍ تُعْطِیَنِی فَکاکَ رَقَبَتِی مِنَ النّارِ».

پس سه مرتبه می گوید:

«أللّهُمّ فُکّ رَقَبَتی مِنَ النّارِ». پس می گوید:

«وَأوْسِعْ عَلَیّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ الطّیّبِ وَ ادْرَأْ عَنّی شَرّ شَیاطِیْنِ الْاِنْسِ وَ الْجِنّ وَ شَرّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ». پس داخل مسجدالحرام می شود و می گویی بسم الله و بالله و علی ملة رسول الله صلی الله علیه و اله پس دستها را بر دارد و روی به کعبه معظمه بکن و بگو:

«اَللّهُمّ إنّی أسْأَلُکَ فی مَقامی هذا وَ فی أوّلِ مَناسِکِی أنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِی وَ أنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطِیئَتی

وَ أنْ تَضَعَ عَنّی وِزْری، الْحَمْدُ للّهِ ِ الّذی بَلّغَنِی بَیْتَهُ الْحَرامَ أللّهُمّ إنّی أشْهدُ أنّ هذا بَیْتُکَ الْحَرامُ الّذی جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أمْناً مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمینَ أللّهُمّ ان العبد عَبْدُکَ وَ الْبَلَدَ بَلَدُکَ وَ الْبَیْتَ بَیْتُکَ جِئْتُ أطْلُبُ رَحْمَتَکَ وَ أؤُمّ طاعَتَکَ مُطِیْعاً لِأمْرِکَ راضیاً بِقَدَرِکَ أسْأَلُکَ مَسْألَةَ الْفَقِیْرِ إلَیْکَ الْخائِفِ لِعُقُوبَتِکَ أللّهُمّ افْتَحْ لِی أبْوابَ رَحْمَتِکَ واسْتَعْمِلْنِی بِطاعَتِکَ وَ مَرْضاتِکَ».

پس خطاب به کعبه کن و بگو:

«ألْحَمْدُ للّهِ ِ الّذی عَظّمَکِ وَ شَرّفَکِ وَ کَرّمَکِ وَ جَعَلَکِ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ اَمْناً مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِیْنَ».

و چون نظر بر حجرالأسود افتد رو به سوی او کند و بگوید:

«ألْحَمْدُ للّهِ ِ الّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أنْ هَدانَا اللّهُ سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ للّهِ وَ لا إلهَ إلّا اللّهُ وَ اللّهُ أکْبَرُ، اللّهُ أکْبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَ اللّهُ أکْبَرُ مِمّا أخْشی وَ اَحْذَرُ لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیْکَ لَهُ، لَهُ الْمُلکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی وَ هُوَ حَیّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلّ شَی ءٍ قَدِیرٌ، اللّهُمّ صَلّ عَلی مُحَمّدٍ وَ الِ مُحَمّدٍ وَ بارِکْ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ محمد کَأفْضَلِ ما صَلّیْتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحّمْتَ عَلی إبْراهِیمَ وَ آلِ إبْراهِیمَ إنّکَ حَمِیْدٌ مَجیدٌ وَ سَلامٌ عَلی جَمیعِ النّبِیّینَ وَ المُرْسَلِینَ وَ الْحَمْدُ للّهِ رَبّ الْعالَمِینَ أللّهُمّ صل إنّی اُومِنُ بِوَعْدِکَ وَ أُصَدّقُ رُسُلَکَ وَ أتّبِعُ کِتابَکَ».

پس به تأنّی روانه شو و گامها را کوتاه بگذار از ترس عذاب خدا پس چون به نزدیک حجر الاسود رسی دستها را بردار و حمد و ثنای الهی به جا آور و صلوات بر محمّد

و ال محمّد بفرست و بگو اللهم تقبل منی پس دست و رو و بدن را به حجر الاسود می مالی و می بوسی او را و اگر نتوانی ببوسی دست بمال و اگر نتوانی دست را بمالی اشاره بکن و بگو:

«أللّهُمّ أمانَتِی أدّیْتُها وَ مِیثاقِی تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِی بِالْمُوافاةِ أللّهُمّ تَصْدِیقاً بِکِتابِکَ وَ عَلی سُنّةِ نَبِیّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ أنّ مُحَمّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللّهِ وَ کَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ الطاغُوتِ وَ اللاة وَ الْعُزّی وَ عِبادَةِ الشّیْطانِ وَ عِبادَةِ کُلّ نِدّ یُدْعی مِنْ دونِ اللّهِ» و اگر نتوانی همه را بخوانی بعضی را بخوان و بگو:

«أللّهُمّ إلیْکَ بَسَطْتُ یَدِی وَ فِیما عِنْدَکَ عَظُمَتْ رَغْبَتِی فَاقْبَلْ سبْحَتی وَ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی، أللّهُمّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْکُفْرِ وَ الْفَقْرِ وَ مَواقِفِ الْخِزْیَ فی الدّنیا وَ الْاخِرَةِ».

احوط آن است که جنب متیممّ بعد از آنکه طواف کند نائب گیرد و بدان که زن اگر حایض باشد و همه زمانی که در مکّه است پاک نشود از برای طواف نایب می گیرد و سایر اعمال را خودش به جا می آورد و مثل جنب متیّمم خودش دیگر طواف نمی کند.

شرط دوّیم:

طهارت بدن و رخت از نجاست هر چند نجاستی باشد که در نماز معفوّ است مثل دم کمتر از درهم و دم جروح و قروح علی الاحوط خصوصاً به ملاحظه قول به حرمت ادخال مطلق نجاست در مسجد اگر چه خلاف آن اقویست و اگر طواف کند پس عالم شود به نجاست بعد از فراغ از طواف اظهر صحّت است و اگر عالم شود در اثنای طواف جمعی برانند که قطع کند طواف را و ازاله می کند نجاست را و بر می گردد و تمام می کند طواف را و احوط استیناف است بعد (36) از اتمام خصوصاً با تخلّل فعل کثیر که موجب قطع طواف بوده باشد قبل از اکمال چهار شوط و همچنین است حکم هر گاه نجاست عارض ثوب یا بدن شود در حال طواف و کفایت اتمام در اینجا اظهر است و اگر فراموش کند نجاست را و طواف کند پس اقوی (37) و احوط اعادة طواف است.

شرط سیّم:

ختنه کردن است در حقّ مردان پس بدون آن طواف باطل است و این شرط درباره ی زنان نیست و احوط ثبوت این شرط است درباره ی اطفال کوچک پس اگر بدون ختنه طواف کند یا طواف دهند آنها را طواف نساء از ایشان باطل خواهد بود پس زن از برای ایشان بعد از بلوغ حلال نخواهد

بود مگر آنکه تدارک طواف نساء نمایند به خود یا نایب.

شرط چهارم:

ستر عورت است بنا بر احوط بلکه اقوی و معتبر است در آن اباحه (38) بلکه احوط ملاحظه جمیع شرایط لباس مصلّیست در آن نظر به حدیث مشهور که طواف در حکم نماز است.

شرط پنجم:

نیّت است و نیّت چنین کند که هفت دور طواف خانه ی کعبه می کنم طواف عمره تمتّع از فرض حجّة الاسلام به جهت اطاعت فرمان خداوند عالم و امّا واجبات داخل در حقیقت آن هفت است پس:

اوّل:

ابتدا کردن است به حجرالاسود به نحوی که تمام بدن او مرور کند بر تمام حجرالاسود و چون تحقّق این معنی بر وجه حقیقت بسیار متعسّر بلکه متعذّر است اکتفا می شود در تحقّق آن به آنکه محاذی نماید پیشترین اجزاء بدن خود را با پیشترین اجزاء حجرالاسود لهذا کلام واقع شده در تعیین جزوی که از انسان مقدّم بر همه اجزای بدن او است که آیا آن جزو طرف بینی است یا طرف انگشت ابهام پاهاست یا مختلف می شود حتّی آنکه در بعضی که بطین اند جزء اوّل شکم است و امّا جزء مقدّم حجرالاسود پس در زیر تنکه نقره پنهانست و پر واضح است که ملاحظه ی محاذات مذکوره در غایت تعسّر است خصوصاً با ازدحام شیعه و سنّی در طواف با آنکه در آنجا دو سنگ نصب کرده اند که شخص طواف کننده به ملاحظه ی آنها تحصیل علم یا مظنّه به محاذات حجرالأسود می کند لهذا اختلاف واقع شده میانة علماء و متأخرّین قدّس الله اسرارهم در رفع این مشقّت و حرج بر چند وجه:

وجه اوّل منع وجوب ابتدا به اوّل حجرالأسود است آنقدر که واجب است

ابتدا به حجر است نه اوّل آن.

وجه دوّیم آنکه محاذات عرفیّه کفایت می کند یعنی همین قدر که در عرف گویند که مقابل اوّل حجر است.

وجه سیّم آنکه شخص مکلّف از اندکی پیشتر نیّت کند که ابتدا در واجب از محاذی حجر بوده باشد و انتهاء آن به همان موضع محاذی و زاید ازباب مقدّمه علمیّه بوده باشد و این نیّت را در ذهن باقی بدارد تا وقتی که محاذی حجر شود کافی خواهد بود و اگر آنچه در قلب حاضر است استدامة این نیز دشوار باشد حاجت بان هم نیست بنا بر این که نیّت داعی بر فعل است و این وجه اقوی و احوط است و بر همین محمول است آنچه به صحّت پیوسته است که حضرت فخر کاینات (ص) سواره طواف به جا آوردند

دوّم:

ختم نمودن هر دوریست به حجرالاسود و این معنی متحقّق نمی شود الاّ بعد از محاذات جزء اوّل بدن بجزء اوّل حجر و در این جا نیز اگر به جهت تحصیل علم به اتمام دوره قدری زیاد برود به قصد آنکه زاید مقدّمه ایست خارج به جهت تحصیل علم به مجاذات کافی خواهد بود.

سیّم:

آنکه در جمیع احوال طواف خانه را به دست چپّ گذارد پس اگر شخص در بعض اجزاء طواف رو به خانه ی کعبه کند به جهت بوسیدن ارکان یا غیر آن یا آنکه به صدمة حجّاج در وقت ازدحام پشت به خانه یا رو به خانه شود ان جزء از طواف محسوب نخواهد بود و واجب است اعاده همان جزء نماید و از این جا اشکال می شود در وقت گذشتن از دو باب حجر اسماعیل (ع) که اگر شخص از

حجر الاسود بیاید در حالی که خانه در دوش چپ باشد و از باب حجر به همان خطّ مستقیم که داشت بگذرد خانه در وقت محاذات باب حجر از دوش چپ او ردّ می شود به پشت سر او می افتد اگر چه حجر بر دوش چپ هست لکن او مصداق بیت نیست و از این جهت بعض محتاطین قبل از رسیدن به باب حجر قدری بدن خود را کج می کنند به طرف چپ خود که شانه ی چپ ایشان از خانه رد نشود و همچنین قبل از رسیدن به باب دیگر حجر قدری بدن خود را کج می کنند به جانب راست خود تا شانه ی چپ از خانه ردّ نشود و همین دقّت را می کنند در وقت رسیدن به ارکان چرا که اگر شخص به همان خطّ مستقیم که به گوشة خانه می رسد از آن جا منحرف شود خانه از دوش چپ او ردّ می شود و امر در اینجا مشکل تر است لکن ملاحظه این دقّت ها از کلمات علماء بر نمی یاید بلکه ظاهر کلمات ایشان کفایت طواف است به خطّ مستقیم در جمیع اجزاء مطاف و از اخبار نیز همین مستفاد می شود خصوصاً آنچه متضمّن طواف حضرت رسالت پناه (ص) سواره بر شتر خود و اگر حجر اسماعیل (ع) داخل خانه باشد چنانچه نسبت به مشهور داده اند اشکال اوّل از اصل مندفع است چنانچه مخفی نیست.

چهارم:

داخل کردن حجر حضرت اسماعیل است که مدفن مادر آن حضرت است بلکه بسیاری از انبیاء علی نبیّنا و آله و علیهم السلام است در طواف به آنکه دور او بگردد و داخل او نشود پس اگر داخل آن شود در اثناء طواف پس

آن شوط یعنی آن دوره باطل است و کفایت نمی کند تدارک آن از موضعی که داخل حجر نشده چنانچه جمعی به آن تصریح نموده اند بلکه از بعضی بطلان اصل طواف نقل شده چنانچه ظاهر بعضی اخبار است و لهذا احوط اعادة کلّ طواف است بعد از اتمام آن.

پنجم:

بودن طواف است در میان خانه ی کعبه و مقام حضرت ابراهیم خلیل علی نبیّنا و آله و علیهم السلام در جمیع جوانب به این معنی که ملاحظه می شود مسافت ما بین خانه و مقام که تقریباً بیست و شش ذراع و نصف است و ملاحظه ی این مقدار از جمیع جهات می شود پس اگر شخص در بعض احوال طواف دور از خانه شود زیاده بر مقدار مذکور طواف نسبت به آنقدر خارج باطل است و حجر اسماعیل که تقریباً بیست ذراع می شود از مقدار مذکور است علی الاحوط بل الاظهر پس محلّ طواف از طرف حجر پیش از شش ذراع و کسری نیست پس اگر زیاده از این از حجر دور شود از مطاف خارج شده و اعادة آن جزء در مطاف احوط بلکه اظهر خواهد بود.

ششم:

خروج طواف کننده است از خانه و آنچه از آن محسوب است و ان صفّة کوچکیست در اطراف خانه که مسمّی به شاذروان است پس اگر در بعض احوال شخص طواف کننده بر آن راه رود آن جزء از طواف باطل است و اعادة آن لازم و هم چنین اگر در اثناء طواف بالا رود بر دیوار حجر اسماعیل علی نبیّنا و آله و علیه السلام بلکه احوط آنکه در اثناء طواف دست خود را دراز نکند از طرف شاذروان به دیوار خانه

به جهت استلام ارکان یا غیر آن و همچنین دست بر روی دیوار حجر نگذارد.

هفتم:

آنکه هفت شوط یعنی هفت دور طواف کند نه کم و نه زیاد پس اگر کم کند شوطی را یا بیشتر اگر عمداً بوده باشد واجب است اتمام آن در صورت عدم فعل کثیر که موجب فوت موالات بوده باشد و اگر فوات موالات شده باشد پس آن داخل قطع طواف است عمداً و خواهد آمد و اگر سهواً کم کرده مشهور تفصیل است اما بین تجاوز نصف و عدم آن پس تمام می کند در اوّل و از سر می گیرد در ثانی و اگر متذکّر نشود مگر بعد از مراجعت به وطن خود پس نایب می گیرد و بعضی تفصیل داده اند ما بین فراموشی یک شوط و بیشتر پس اتمام می کند در اوّل و استیناف می کند در ثانی و این قول احوط است و احوط از آن اتمام و اعاده است مطلقا و امّا اگر زیاده (39) کند شوطی را یا بیشتر یا کمتر پس اگر به قصد جزئیّت طواف دیگر باشد داخل در قران بین طوافین است که در فریضه حرام (40) بلکه مبطل است و در نافله مکروه است و اگر به قصد لغویّت باشد پس ضرری به طواف ندارد چه این قصد را در اوّل طواف کند چه در اثناء چه بعد از اتمام هفت شوط و اگر قصد جزئیّت این طواف کند پس اگر در ابتدای طواف قاصد آن بوده بر وجه جزئیّت پس اشکالی در بطلان طواف از اوّل شروع نیست چنانچه گذشت و هم چنین اگر در اثناء طواف این قصد کند از همان وقت باطل

است و اگر در آخر این قصد را نماید پس مشهور بطلان طوافست چنانچه هر گاه رکعتی بر نماز زیاد کند و اگر سهواً زیاد کند پس اگر کمتر از یک شوط است قطع می کند و اگر یک شوط یا زیادتر است باز طواف واجب صحیح (41)

و مستحبّ است که آن را تمام کند هفت شوط به قصد قربت مطلقه و اولی در زیادتی سهواً اعادة طواف است و گر شخص طواف کننده شکّ کند در عدد شوطهای طواف پس اگر بعد از فراغ از طواف بوده باشد شکش اعتبار ندارد و اگر در اثناء طواف بوده باشد پس اگر شکّ کند میان تمام و زیادتی مثل آنکه در اخر شوطی شکّ کند که آن شوط هفتم است یا هشتم شکّش اعتبار ندارد و طواف او تمام است و اگر در اثنای شوطی بوده که مردّد است میانه هفتم و هشتم بعضی گفته اند که باز طواف او باطل است و آن احوط است و اگر یقین کند که زیاده بر هفت (42) نیست پس اشهر آنکه در جمیع صور شک استیناف طواف لازم است و جمعی گفته اند که بنا را بر اقّل می گذارد و قول اوّل خالی از قوّه نیست با آنکه فی الجمله احوط است و احوط ازان بنا بر اقّل و اتمام و بعد از آن اعادة طواف است و بدان که احوط عدم قطع طواف واجب است یعنی ترک بقیّة آن به نحوی که موالات عرفیّه فوت شود بدون عذر و به مجرّد خواهش نفس و بعضی تصریح به منع از آن کرده اند و اگر مرتکب قطع شد پس احوط بلکه اقوی

استیناف آن است هر چند که چهار شوط از آن به جا آورده باشد و امّا اگر عذری اتفّاق شود که مانع از اتمام باشد مثل مرض یا حیض یا حدث بی اختیار پس مشهور تفصیل است ما بین اتمام چهار شوط و عدم آن پس استیناف می کند در ثانی و اتمام می کند از موضع قطع در اوّل و اگر قادر بر اتمام نباشد احوط آن است که صبر کند تا وقت آن طواف تنگ بشود و اگر قادر نشد او را دوش می گیرند و طواف می دهند و اگر ممکن نباشد نایب از برای او می گیرند در اتمام.

هزار کس از اهل بیت او و بر آورد از جهت او هفتاد هزار حاجت اگر خواهد در دنیا به او برساند و اگر خواهد در آخرت و سنّت است که در حال طواف این دعا را بخواند

«أللّهُمّ إنّی أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الّذِی یُمْشی بِهِ عَلی طَلَلِ الْماءِ کَما یُمْشی بِهِ عَلی جُدَدِ الأَرْضِ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الّذِیْ تهْتَزّ لَهُ اَقْدامُ مَلائِکَتِکَ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الّذِی دَعاکَ بِهِ مُوسی مِنْ جانِبِ الطُورِ فاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ ألْقَیْتَ عَلَیْهِ مَحَبّةً مِنْکَ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الّذی غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمّدٍ ( صلی الله علیه و آله ) ما تَقَدّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ ما تَأخّرَ وأتْمَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَتَکَ أنْ تَفْعَلَ بِی کَذا وَ کَذا».

و حاجت خود را به طلب و سنّت است که در حال طواف نیز بگویی:

«أللّهُمّ إنّی إلَیْکَ فَقِیْرٌ وَ إنّی خائِفٌ مُسْتَجِیْرٌ فَلا تُغَیّرْ جِسْمِی وَ لا تُبَدّلْ إسْمِی».

و در هر شوط که بدر خانه ی کعبه رسی صلوات بر محمّد و ال محمّد بفرست و این دعا را بخوان:

«سائِلُکَ، فَقِیْرُکَ، مِسْکِیْنُکَ بِبابِکَ، فَتَصَدّقْ عَلَیْهِ بِالْجَنّةِ، ألّلهُمّ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الْحَرَمُ حَرَمُکَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ وَ هذا مَقامُ الْعائِذِ بِکَ الْمُسْتَجِیرِ بِکَ مِنَ النّارِ فَأعْتِقْنِی وَ وَالِدَیّ وَ أهْلِی وَ وُلْدِی وَ إخْوانِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النّارِ یا جَوادُ یا کَریمُ» و چون به حجر حضرت اسمعیل علی نبیّنا و آله و علیه السلام برسد نگاه به ناودان طلا کند و بگوید:

«أللّهُمّ أدْخِلْنِی الْجَنّةَ وَ أجِرْنِی مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِکَ وَ عافِنِی مِنَ السّقْمِ وَ أوْسِعْ عَلَیّ مِنَ الرّزْقِ الْحَلالِ وَ ادْرَأْ عَنّی شَرّ فَسَقَةِ الجِنّ وَ الْإنْسِ وَ شَرّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ».

و چون از حجر بگذرد و به پشت

کعبه برسد، بگوید:

«یا ذَا الْمَنّ وَ الطّوْلِ یاذَا الْجُودِ وَ الْکَرَمِ إنّ عَمَلِی ضَعِیفٌ فَضاعِفْهُ لِی وَ تَقَبّلْهُ مِنّی إنّکَ أنْتَ السّمِیْعُ الْعَلِیْمُ».

و چون به رکن یمانی برسد دست بردارد و بگوید:

«یا أللّهُ یا وَلِیّ الْعافِیَةِ وَ خَالِقَ الْعافِیَةِ وَ رَازِقَ الْعافِیَةِ وَ الْمُنْعِمُ بِالْعافِیَةِ وَ الْمَنّانُ بِالعافِیَةِ و المُتَفَضّلُ بِالْعافِیَةِ عَلَیّ وَ عَلی جَمِیعِ خَلْقِکَ یا رَحْمنَ الدّنْیا وَ الآخِرَةِ وَ رَحیْمَهُما صَلّ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ وَ ارْزُقْنَا الْعافِیَةَ وَ تَمامَ الْعافِیَةِ وَ شُکْرَ الْعافِیَةِ فی الدّنْیا وَ الآخِرَةِ یا أرْحَمَ الرّاحِمِیْنَ».

پس سر به جانب کعبه بالا کند و بگوید:

«اَلْحَمْدُ للّهِ الّذی شَرّفَکِ وَ عَظّمَکِ وَ الْحَمْدُ للّهِ الّذی بَعثَ مُحَمّداً نَبِیّاً وَ جَعَلَ عَلیّاً اِماماً. أللّهُمّ اهْدِ لَهُ خِیارَ خَلْقِکَ وَ جَنّبْهُ شِرارَ خَلْقِکَ»

و چون میان رکن یمانی و حجرالأسود برسد، بگوید:

«رَبّنا آتِنا فی الدّنیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ».

و چون در شَوط هفتم به مستجار رسد و آن پشت کعبه است نزدیک بر کن یمانی برابر در خانه بایستد و دستها را به گشاید به خانه و روی خود و شکم خود را برساند به کعبه و بگوید:

«أللّهُمّ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ وَ هذا مَکانُ الْعائِذِ بِکَ مِنَ النّارأللّهُمّ مِنْ قِبَلِکَ الرّوْحُ وَ الْفَرَجُ وَ الْعافِیَةُ. أللّهُمّ إنّ عَمَلِی ضَعیْفٌ فَضاعِفْهُ لِی وَ اغْفِرْ لی مَااطّلَعْتَ عَلَیْهِ مِنّی وَ خَفِیَ عَلی خَلْقِکَ أسْتَجِیرُ بِاللّهِ مِنَ النّارِ».

و بگوید:

اللهم ان عندی افواجا من ذنوب و افواجا من خطایا و عندک افواجا من رحمة و افواجا من مغفرة یا من استجاب لابغض خلقه اذ قال انظرنی الی یوم یبعثون استجب لی پس حاجت خود را به طلب و

دعا بسیار بکن و اقرار به گناهان خود هر چه دانی مفصّلاً بکن و هر چه را به خاطر نداشته باشی مجملاً اقرار کن و طلب آمرزش کن که البتّه آمرزیده می شوی انشاءالله تعالی پس چون به حجرالاسود رسد بگوید:

«أللّهُمّ قَنّعْنِی بِما رَزَقْتَنی وَ بارِکْ لِی فِیما آتَیْتَنی».

و می باید کمال ملاحظه بکند در هر مرتبه که می رود که حجر را ببوسد یا دست بمالد ارکان را یا خود را به مستجار بساید آن جا را نشان کند و چون این عمل را به جا آورد باز به جای خود رود و از آنجا روانه شود تا زیاده و کم در طواف حاصل نشود.

در رکعت اوّل بعد از حمد سورة توحید و در رکعت دوم سورة جحد بخواند و چون از نماز فارغ شود حمد و ثنای الهی به جا آورد و صلوات بر محمّد و آل محمد بفرستد و طلب قبول از خداوند عالم نماید و بگوید:

«أللّهُمّ تَقَبّلْ مِنّی وَ لا تَجْعَلْهُ آخِرُ الْعَهْدِ مِنّی. ألْحَمْدُ للّهِ بمَحامِدِهِ کُلّها عَلی نَعْمائِهِ کُلّها حَتی یَنْتَهِی الْحَمْدُ إلی ما یُحِبّ وَ یَرْضی أللّهُمّ صَلّ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ وَ تَقَبّلْ مِنّی وَ طَهّرْ قَلْبِی وَ زَکّ عَمَلی».

و در بعض روایاتست آنکه بگوید:

«أللّهُمّ ارْحَمْنِی بِطاعَتی اِیّاکَ وَ طاعَتی رَسُولِکَ (ص) أللّهُمّ جَنّبْنِی أنْ أتَعَدّی حُدُودَکَ وَ اجْعَلْنِی مِمّنْ یُحِبّکَ وَ یُحِبّ رَسُولَکَ (ص) وَ مَلائِکَتَکَ وَ عِبادَکَ الْصّالِحِینَ».

پس به سجده رود و بگوید:

«سَجَدَ لَکَ وَجهِی تَعَبّداً وَرِقّاً لا إلهَ إلّا أنْتَ حَقّاً حَقّاً الأوّلُ قَبْلَ کُلّ شَی ءٍ وَ الْآخِرُ بَعْدَ کُلّ شَی ءٍ وَ هاأنَاذا بَیْنَ یَدَیْکَ ناصِیَتی بِیَدِکَ فاغْفِرْ لی إنّهُ لا یَغْفِرُ الذّنْبَ الْعَظیمَ غَیْرُکَ فَاغْفِرْ لِی فإنّی مُقِرّ بِذُنُوبی عَلی نَفْسی وَ لا یَدْفَعُ الذّنْبَ الْعَظِیمَ غَیْرُکَ فاغفر لی».

و دو جانب آن را و احوط اعادة نماز است اگر متمکّن شود از آن در پشت مقام تا آخر تنگی وقت آن و امّا طواف مستحبّ پس نماز او را در همه مسجد می توان کرد اختیاراً بلکه گفته اند که ترک می توان کرد عمداً

أکْبَرُ عَلی ما هَدانَا، الحمد لله علی ما اولانا و الحمد لله الحی القیوم و الحمد لله الحی الدائم پس سه نوبت بگوید اشهد ان لا إلهَ إلّا اللّهُ و اشهد ان محمدا عبده و رسوله لا نعبد الا ایاه مخلصین له الدین و لو کره المشرکون سه نوبت بگوید:

اللهم انی اسئلک العفو و العافیة و الیقین فی الدنیا و الاخرة پس سه مرتبه بگوید:

«رَبّنا آتِنا فی الدّنیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ». پس صد مرتبه اللّهُ أکْبَرُ بگوید و صد مرتبه لا إلهَ إلّا اللّهُ بگوید و صد مرتبه الحمد لله بگوید و صد نوبت سبحان الله

پس بگوید:

لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ َحْدَهُ انجز وعده و نصر عبده و غلب الاحزاب وحده فله الملک و له الحمد وحده اللهم بارک لی فی الموت و فیما بعد الموت اللهم انی اعوذ بک من ظلمة القبر و وحشة اللهم اظلنی فی ظل عرشک یوم لا ظل الا ظلک و بسیار تکرار کن سپردن دین و نفس و اهل خود را به خداوند عالم و بگو:

استودع اللّه الرحمن الرحیم الذی لا تضیع ودائعه دینی ونفسی و اهلی مالی و ولدی، اللهم استعملنی علی کتابک و سنة نبیک وتوفنی علی ملته و اعذنی من الفتنة. پس سه مرتبه بگوید:

اللّهُ أکْبَرُ پس دو مرتبه دعای سابق را بخوان پس یکبار تکبیر بگو و بگو دعای سابق را و اگر همة عمل گذشته را نتوانی بخوانی پس هر قدر که می توانی بخوان و مستحبّ است که این دعا بخواند:

اللهم اغفر لی کل ذنب اذنبته قط فان عدت فعد علی بالمغفرة فانک انت الغفور الرحیم، اللهم افعل

بی ما انت اهله فانک ان تفعل بی ما انت اهله ترحمنی و ان تعذبنی فانت غنی عن عذابی و انا محتاج الی رحمتک فیا من انا محتاج الی رحمته ارحمنی لا تفعل بی ما انا اهله فانک ان تفعل بی ما انا اهله تغذبنی و لم تظلمنی اصبحت اتقی عدلک و لا اخاف جورک فیا من هو عدل لایجورارحمنی.

پس بگوید:

یا من لا یخیب سائله و لا ینفد نائله صل علی محمد و آل محمد و اعذنی من النار برحمتک و در حدیث است کسی که خواهد مال او زیاد شود پس باید که طول دهد ایستادن در صفا را و در پایه ی چهارم رو به کعبه این دعا را بخواند:

اللهم انی اعوذ بک من عذاب القبر و فتنته و غربته ووحشته و ظلمته و ضیقه و ضنکه، اللهم اظلنی فی ظل عرشک یوم لاظل الا ظلک.

پس از آن پایه پائین آید و پشت خود را برهنه کند و بگوید یا رب العفو یا من امر بالعفو یا من هو اولی بالعفو، یا من یثیب علی العفو، العفو العفو العفو یا جواد یا کریم یا قریب یا بعید، اردد علی نعمتک و استعملنی بطاعتک ومرضاتک.

و بگوید:

اللهم یا من امر بالعفو یا من یحب العفو یا من یعطی علی العفو، یا من یعفو علی العفو یا رب العفو، العفو العفوالعفو.

و سعی کند در گریه کردن و خود را به گریه بدارد و دعای بسیار کند در حال سعی و این دعا بخواند:

اللهم انی اسالک حسن الظن بک علی کل حال و صدق النیة فی التوکل علیک.

و اگر فراموش کند تند رفتن را هر جا که به خاطرش آمد پشت پشت برگردد تا موضع تند رفتن برسد پس تند برود.

از بلند بگوید و چون متوجّه منی شود بگوید:

اللهم ایاک ارجوا و ایاک ادعو فبلغنی املی و اصلح لی عملی و به آرام تن و دل برود با تسبیح و تقدیس و ذکر حق تعالی و چون به منی رسد بگوید الحمد لله الذی اقدمیها صالحا فی عافیة و بلغنی هذا المکان

پس بگوید:

اللهم هذه منی و هی مما مننت به علینا من المناسک فاسئلک ان تمن علی بما مننت علی انبیائک فانما انا عبدک و فی قبضتک و سنت است که شب عرفه در منی باشد و مشغول طاعت الهی باشد و بهتر آن است که این عبادتها را خصوصاً نمازها را در مسجد خیف به جای آورد چون نماز صبح کند تعقیب خواند تا طلوع آفتاب و روانه ی عرفات شود و اگر خواهد بعد از طلوع صبح روانه شود و لکن سنّت بلکه احوط آنست که از وادی محسّر ردّ نشود تا آفتاب طالع نشود و مکروه است که پیش از صبح روانه شود و از بعضی حرمت حکایت کرده اند مگر از جهت ضروتی مثل بیماری و کسی که خوف ازدحام خلق داشته باشد چون متوجّه عرفات شود این دعا بخواند

اللهم الیک صمدت و ایاک اعتمدت و وجهک اردت اسئک ان تبارک لی فی رحلتی و ان تقضی لی حاجتی و ان تجعلنی ممن تباهی به الیوم من هو افضل منی و تلبیه گوید تا به عرفات رسد و چون خیمه اش در نَمِره بزند که نزدیک عرفات است متّصل به آن و از عرفات نیست.

چه سواره چه پیاده چه متحرّک چه ساکن بلی اگر در مجموع زمان خوابیده باشد یا بیهوش باشد وقوف او باطل است و واجب است بنا بر احوط بودن در آنجا از ما بعد زوال تا غروب شرعی که وقت افطار و نماز مغربست پس کافی نیست حضور در آن مکان در وقت عصر مثلاً و واجب است در آن نیّت به این نحو که می باشم در عرفات از پیشین امروز تا شام در حج تمتّع حجّة الاسلام به جهت اطاعت فرمان خداوند عالم

ماند تا غروب احوط کفّاره است و اگر برنگشت واجب است بر او شتری که او را در راه خدا در روز عید در مکه (50) نحر کند و اگر قادر نباشد هیجده روز متوالی روزه بگیرد و اگر سهواً کوچ کرد و بیرون رفت پس اگر متذکّر شد مراجعت می کند و اگر نکرد ظاهراً در حکم عامد است (51) و اگر به خاطرش نیاید چیزی بر او نیست و حکم جاهل به مسأله حکم ناسی است.

سیّم کسی که بالمرّه وقوف را ترک کند در مدت مذکوره (52) عمداً حجّ او باطل است و کفایت نمی کند درباره ی او وقوف در شب عید که وقوف اضطراری عرفه است اگر چه درباره ی غیر عامد کافیست چنانچه خواهد آمد.

چهارم اگر کسی به سبب عذری مثل نسیان و ضیق وقت و نحو آن ادراک وقوف در جزئی از مدّت مذکوره نکند پس کفایت می کند او را بودن به عرفات در مقداری از شب عید هر چند اندک باشد و این زمان را وقت اضطراری عرفه می گویند و اگر کسی ترک کند او را عمداً پس ظاهر الحاق آن است به وقوف اختیاری عرفه در افساد حجّ هر چند ادراک نماید وقوف مشعر را.

پنجم اگر کسی فراموش کند وقوف به عرفات را در وقت اختیاری و اضطراری کفایت می کند از برای صحّت حجّ و ادراک وقوف به مشعر الحرام در زمان اختیار او چنانچه خواهد آمد.

ششم آن که هر گاه در پیش قاضی عامه هلال ثابت شود و حکم کند و در پیش شیعه شرعاً ثابت نشده باشد لهذا روز عرفه نزد عامّه روز هشتم باشد در پیش شیعه پس

اگر ممکن است مخالفت ایشان در بیرون رفتن به سوی عرفات که روز خروج ایشانست از مکّه یا ممکن باشد ماندن شب آن روز در عرفات تا فردا که روز عرفه است یا رفتن و برگشتن فردا پیش از زوال (53) به جهت ادراک وقوف اختیاری عرفه یا بعد از زوال یا بعد از غروب آفتاب به جهت ادراک اضطراری آن اگر متمکّن نبود از مراجعت قبل از آن پس واجب است که چنین کند تا ادراک وقوف اختیاری یا اضطراری نماید از آنجا به مشعر رفته ادراک آن نیز نماید و اعمال روز عید را در منی به عمل آورد و اگر ممکن نشود ادراک وقوف عرفه اصلاً پس اگر ممکن است ادراک وقوف مشعر الحرام پس آن نیز کفایت می کند و حج صحیح است و الاّ حج او در ان سال فاسد خواهد بود الحاصل تقیّه در این مقام مصحّح عمل نمی شود علی الاحوط الاقوی (54) والله العالم

در حال وقوف سوار باشد یا نشسته اگر تواند ایستادن را و اگر نه هر قدر که می تواند و رو به قبله کند و دل خود را متوجّه حق سبحانه و تعالی سازد و حمد و ثنای الهی به جا آورد و تمجید و تهلیل بکند و صد نوبت تکبیر بگوید و الحمد لله صد نوبت و سبحان الله صد نوبت و لا اله الاّ الله صد نوبت و آیة الکرسی صد نوبت و صلوات بر محمّد و آل محمّد صد نوبت و سوره انّا انزلنا صد نوبت ولاحول و لا قوة الاّ بالله صد نوبت و قل هو الله احد صد نوبت بخواند و هر دعائی که می خواهد بکند و سعی بکند در دعا که این روز روز دعا و مسئلت است و هیچ چیز نزد شیاطین خوش تر از آن نیست که تو را غافل سازند از جناب اقدس الهی و پناه گیر به خداوند عالم از شر شیاطین و زنهار که به جانب مردمان نظر نینداز و متوجّه خود باش و استغفار بدل و زبان بکن و گناهان خود را بشمار و گریه بکن و اگر نتوانی خود را به گریه به دار و دعا کن از جهت خود و پدر و مادر و برادران مؤمن و اقلّ آن چهل کس است و در حدیث است که ملکی موکّل است که آنچه آن کس به جهت برادر مؤمن بطلبد آن ملک از حقّ تعالی از برای او صد هزار مثل آن را بطلبد و تمام این زمان را صرف دعا و استغفار و ذکر کند که بعضی از علماء قائل شده اند به وجوب

آن و دعاهای منقوله را بخواند خصوصاً دعای صحیفة کامله و دعای حضرت اما حسین (ع) و دعای حضرت امام زین العابدین (ع) و سنّت است که بگوید:

اللهم انی عبدک فلا تجعلنی من اخیب وفدک و ارحم مسیری الیک من الفج العمیق أللّهُمّ رَبّ الْمشَاعِرِ کُلّها فُکّ رَقَبَتی مِنَ النّارِ وَ أوْسِعْ عَلَیّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ وَ ادْرَأْ عَنّی شَرّ فَسَقَةِ الْجِنّ وَ الْاِنْسِ، أللّهُمّ لا تَمْکُرْ بِی وَ لا تَخْدَعْنی وَ لا تَسْتَدْرِجْنی الهم انی اسئلک بحولک و جودک و کرمک و منک وفضلک یا أسْمَعَ السّامِعینَ وَ یا أبْصَرَ النّاظِرینَ وَ یا أسْرَعَ الْحاسِبِینَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ أنْ تُصَلّیَ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ وَ أنْ تَفْعَلَ بی کَذا وَ کَذا».

و حاجت خود را نام ببرد پس دست به جانب آسمان بردار و بگو

أللّهُمّ حاجَتی إلَیْکَ الّتی اِنْ أعْطَیْتَنِیها لَمْ یَضُرّنی ما مَنَعْتَنی وَ إنْ مَنَعْتَنیها لَمْ یَنْفَعَنی ما أعْطَیْتَنی، أسْأَلُکَ خَلاصَ رَقَبَتی مِنَ النّارِ أللّهُمّ إنّی عَبْدُکَ وَ مِلْکُ ِیَدِکَ ناصِیَتی بیدک وَ أجَلی بِعِلْمِکَ، أسْأَلُکَ أنْ تُوَفّقَنی لِما یُرْضیکَ عَنّی وَ أنْ تُسَلّمَ مِنّی مَناسِکِیَ الّتی أرَیْتَها خَلِیلَکَ اِبْراهیمَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیْهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیْها نَبِیّکَ مُحَمّدا ( صلی الله علیه و آله ) أللّهُمّ اجْعَلْنی مِمّنْ رَضِیتَ عَمَلَهُ وَ أطَلْتَ عُمْرَهُ وَ أحْیَیْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ حیواة طیبة

پس بگو:

«لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلّ شَی ءٍ قَدِیرٌ، اللّهُمّ لَکَ الْحَمْدُ کَالّذی تَقُولُ وَ خَیْرا مِمّا نَقُولُ وَ فَوْقَ ما یَقُولُ الْقائِلُونَ، أللّهُمّ لَکَ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی وَ لَکَ

تُراثی وَ بِکَ حَوْلی وَ مِنْکَ قُوّتی، أللّهُمّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ وَ مِنْ وَساوِسِ الْصّدورِ وَ مِنْ شَتاتِ الأمْرِ وَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، أللّهُمّ إنّی أسْأَلُکَ خَیْرَ الرّیاح وَ أعُوذُ بِکَ مِنْ شَرّ ما یَجی ءُ بِهِ الرّیاحُ وَ أسْأَلُکَ خَیْرَ اللّیْلِ وَ خَیْرَ النّهارِ، اللّهُمّ اجْعَلْ فی قَلْبی نُورا وَ فی سَمْعی نُورا وَ فی بَصَری نُورا وَ فی لَحْمی وَ دَمی وَ عِظامی وَ عُرُوقِی وَ مَقْعَدی وَ مَقامی وَ مَدْخَلی وَ مَخْرَجی نُورا وَ أعْظِمْ لی نُورا یا رَبّ یَوْمَ أَلْقاکَ إنّکَ عَلی کُلّ شَی ءٍ قَدیرٌ».

و تا توانی در این روز از خیرات و تصدّقات تقصیر مکن خصوصاً بنده آزاد کردن و دیگر رو به قبله کند و بگوید سبحان الله صد بار و الله اکبر و ماشاء الله لا قوة الا با لله اشهد ان لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْییوَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلّ شَی ءٍ قَدِیرٌ، صد بار پس دو آیة اوّل سوره بقره را بخواند:

بسم الله الرحمن الرحیم الم ذالک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلوة و مما رزقناهم ینفقون دیگر قل هو الله احد سه نوبت بخواند و آیة الکرسی را بخواند و آیه سخره را بخواند

«اِنّ رَبّکُمُ اللّهُ الّذی خَلَقَ السّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتّةِ أیّامٍ ثُمّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللّیْلَ النّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثا وَ الشّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النّجُومَ مُسَخّراتٍ بِأمْرِهِ اَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الاَمْرُ تَبارَکَ اللّهُ رَبّ الْعالَمِینَ و این در سورة اعراف است پس معوّذتین را بخواند پس نعم

الهی را یک یک بشمارد آنچه داند از اهل و مال و نعمت و رفع بلا و بگوید:

اللهم لک الحمد علی نعمائک التی لا تحصی بعدد و لا تکافی به عمل و حمد کند حقّ سبحانه و تعالی را به هر آیه که در آن حمد کرده است خداوند عالم خود را در قرآن و تکبیر کند به هر تکبیری که خداوند به آن تکبیر خود کرده است در قرآن و تهلیل کند بهر لااله الاّ الله که حقّ سبحانه و تعالی تهلیل خود کرده است به آن در قرآن و صلوات بر محمّد و آل محمّد بسیار بفرستد و جهد و سعی کند در آن و دعا کند حقّ سبحانه و تعالی را به هر نام که خود را به آن خوانده است در قرآن و به هر اسمی که داند و باسماء آخر سورة حشر بخواند و بگوید:

«أسْأَلُکَ یا اللّهُ یا رَحْمنُ بِکُلّ اْسْمٍ هُوَ لَکَ وَ أسْأَلُکَ بِقُوّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ عِزّتِکَ وَ جَمیعِ ما أحاطَ بِهِ عِلْمُکَ وَ بِأرْکانِکَ کُلّها وَ بِحَقّ رَسُولِکَ صَلواتُ اللّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ بِاسْمِکَ الْاَکْبَرِ الاَکْبَرِ وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الّذی مَنْ دَعاکَ بِهِ کانَ حَقّا عَلَیْکَ أنْ لا تَرُدّهُ وَ أنْ تُعْطِیَهُ ما سَئلک أنْ تَغْفِرَ لِی جَمیعَ ذُنُوبی فی جَمیع عِلْمِکَ فِیّ».

و هر حاجت که داری بخواه و از حقّ سبحانه و تعالی طلب کن که توفیق حجّ بیابی در سال آینده و هر سالی و هفتاد مرتبه بگوید اسئلک الجنة و هفتاد مرتبه استغر الله ربی و اتوب الیه بگوید پس بخواند دعائی را که جبرئیل در این مقام به حضرت آدم (ع)

تعلیم نمود برای قبول توبة او سبحانک اللهم و بحمدک لا اله الا انت عملت سوء و ظلمت نفسی و اعترفت بذنبی فاغفر لی انک انت خیر الغافرین سبحانک اللهم و بحمدک لا اله الا انت عملت سوء و ظلمت نفسی فاعترفت بذنبی فاغفر لی انت التواب الرحیم و چون آفتاب فرو رود بگوید:

«أللّهُمّ اِنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الفَقْرِ وَ مِنْ تَشَتّتِ الْامر وَ مِنْ شَرّ ما یَحْدُثُ بِاللّیْلِ وَ النّهارِ أمْسی ظُلْمِی مُسْتَجِیرا بِعَفْوِکَ وَ أمْسی خَوْفی مُسْتَجیرا بِأمانِکَ وَ أمْسی ذُلّی مُسْتَجِیرا بِعِزّتکَ وَ أمْسی وَجْهِی الْفانِیَ مُسْتَجیرا بِوَجْهِکَ الْباقی یا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ یا أجوَدَ مَنْ أعْطی یا ارحم من استرحم جَلّلْنِی بِرَحْمَتِکَ وَ أَلْبِسْنی عافِیَتَکَ وَ اصْرِفْ عَنّی شَرّ جَمِیعِ خَلْقِکَ».

پس روانه به جانب مشغر الحرام شود به آرام تن و استغفار کند و این دعا بخواند

«أللّهُمّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَ ارْزُقْنِی العود أبَدا ما أبْقَیْتَنی وَ اقْلِبْنِیَ الْیَوْمَ مُفْلِحا مُنْجِحا مُستَجابا لِی مَرْحُوما مَغْفُورا لِی بأفْضَلِ ما یَنْقَلِبُ بِهِ الْیَوْمَ أحَدٌ مِنْ وَفْدِکَ وَ حجّاج بَیْتِکَ الْحَرامِ وَ اجْعَلْنِیَ الْیَوْمَ مِنْ أکْرَمِ وَفْدِکَ عَلَیْکَ وَ أعْطِنی أفْضَلَ ما أعْطَیْتَ أحَدا مِنْهُمْ مِنَ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ الرّحْمَةِ و الرّضْوانِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ بارِکْ لِی فِیما أرْجِعُ اِلَیْهِ مِنْ أهْلٍ أوْ مالٍ أوْ قَلِیلٍ أوْ کَثیرٍ وَ بارِکْ لَهُمْ فِیّ» و بسیار بگوید:

«أللّهُمّ أعْتِقْنِی مِنَ النّارِ».

این احوط است و نیّت چنین کند که شب را بروز می آورم در مشعر الحرام به جهت رضای الهی و چون طلوع فجر شود نیّت وقوف کند که می باشم در مشعرالحرام تا طلوع آفتاب در حج تمتع به جهت وجوب آن قربة الی الله و اشهر و احوط وجوب ماندن است تا طلوع آفتاب (55) پس اگر عمدا پیش از طلوع آفتاب بیرون رود از وادی محسر تجاوز کند گناه (56) کار است و بعضی گوسفند کفّاره واجب دانسته اند (57) و دراینجا چند مسأله است.

مسألة اوّل آنکه وقوف به معشر رکن (58) است و مجموع آن متّصف به وجوب پس اگر کسی بالمرّه او را ترک کند حجّ او باطل است لکن وقوف به مشعر گاهی ساقط می شود در حقّ کسی که شب را در آن جا به روز آورده باشد به قصد وقوف و دشوار باشد بر او ماندن بعد از طلوع فجر مثل زنها و مردان پیر و بیماران که به جهت ازدحام مشقّت بسیار به ایشان روی می دهد یا کسانی که کار ضرور دارند پس جایز است که قبل از طلوع فجر از آنجا بیرون رود به سوی منی و اگر عذر نداشته باشد بعضی (59) گفته اند که اگر بیرون رود پیش از طلوع فجر به شرطی که علاوه بر بیتوته مشعر وقوف عرفه از او فوت نشده باشد باز حجّ او صحیح است و لکن بر او یک گوسفند کفّاره لازم است و احوط خلاف آن است.

مسألة دوّیم آنکه کسی که ادراک نکند وقت مذکور را کفایت می کند در حقّ او ماندن در زمانی قبل از زوال پس وقوف مشعر از

برای او سه وقت است.

یکی در شب عید در حقّ کسانی که متمکّن از ماندن در مشعر بعد از طلوع فجر نبوده باشند چنانچه گذشت و دیگری ما بین طلوع فجر و طلوع آفتاب تا زوال.

مسألة سیّم آنکه چون معلوم شد که هر یک از وقوف به عرفات و وقوف به مشعر وقت اختیاری و اضطراری دارند پس می گوئیم مکلّف به ملاحظه ی ادراک دو موقف یا یکی از آنها در وقت اختیاری یا اضطراری و عدم ادراک از آنها (60) بر نُه قسمت:

اول آنکه ادراک هر دو وقوف کند در وقت اختیاری هر دو پس اشکال در صحّت حج نیست

دوّیم آنکه هیچیک را ادراک نکند پس اشکال نیست در عدم ادراک حجّ پس به همان احرام حجّ عمرة مفرده که عبارت از طواف و نماز و سعی و تقصیر و طواف نساء و نماز آن باشد به جا می آورد و از احرام محلّ می شود و اگر چنانچه گوسفند همراه داشته باشد ذبح می کند و مستحبّ است که بماند در منی با حجّاج و چون به مکّه رود افعال عمره را به جا می آورد و در سال آینده حج می کند اگر شرایط مقرّره وجوب حجّ درباره او متحقّق (61) بشود

سیّم آنکه ادراک بکند اختیاری عرفه را با اضطراری مشعر

چهارم عکس آن و در هر دو صورت حجّ صحیح است و دعوی اجماع بر صحّت در هر دو مسأله شده

پنجم آنکه ادراک کند اضطراری هر دو وقوف را و در صحّة حج در این صورت خلاف است صحة (62) بعید نیست لکن احوط اعاده حجّ است در سال آینده با شرایط وجوب

ششم آنکه ادراک کند اضطراری مشعر

را تنها در اینجا نیز خلاف آنست و عدم صحّت در اینجا اقوی و اشهرست (63)

هفتم ادراک اختیاری عرفه تنها اشهر در این صورت صحّت است بلکه بعضی نفی خلاف در آن کرده اند لکن حکم به آن مشکل و خلاف در آن متحقّق است

هشتم آنکه ادراک کند اختیاری مشعر را ظاهر در این صورت صحّت است و ظاهر عدم خلافست در آن نهم اضطراری عرفه را ادراک کند تنها و حجّ در این صورت صحیح نیست.

پیش گذشت که اظهر و احوط وجوب شب ماندن به معشر است و مستحّب است که در شکم وادی فرود آید در جانب راست راه و این دعا بخوانداللّهُمّ اِنّی أسْأَلُکَ أنْ تَجْمَعَ لِی فِیها جَوامِعَ الْخَیْرِ، اللّهُمّ لا تُؤْیِسْنی مِنَ الْخَیْرِ الّذی سَأَلْتُکَ أنْ تَجْمَعَهُ لِی فی قَلْبی ثم أطْلُبُ منک أنْ تُعَرّفَنی ما عَرّفْتَ أوْلِیاءَکَ فی مَنْزِلِی هذا وَ أنْ تَقِیَنی جَوامِعَ الشّرّ».

و تا مقدور باشد ان شب را به عبادت و طاعت الهی بروز آورد که در خبر است که درهای آسمان در این شب بسته نمی شود و آواز های مؤمنان بالا می رود و خداوند عالم می فرماید من خداوند شمایم و شما بندگان من هستید ادا کردید حق مرا و بر من لازم است که اجابت نمایم دعاهای شما را پس بعضی از ایشان را تمام گناهان میامرزد و بعض را بعضی می آمرزد و سنت است که هفتاد سنگ ریزه برای رمی جمرات در این شب از اینجا بر دارد و سنّت است که غسل کند و با وضوء باشد در حال وقوف و دعاهای منقوله از ائمّه را بخواند حمد و ثنای الهی را به جا بیاورد و این دعا نیز بخواند

«أللّهُمّ رَبّ الْمَشْعَرِ الْحَرام فُکّ رَقَبَتی مِنَ النّارِ وَ أوْسِعْ عَلَیّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ الطیب وَ ادْرَأْ عَنّی شَرّ فَسَقَةِ الْجِنّ وَ الْاِنْس، أللّهُمّ أَنْتَ خَیْرُ مَطْلُوبٍ اِلَیْهِ وَ خَیْرُ مَدْعُوّ الیه وَ خَیْرُ مَسْؤُولٍ وَ لِکُلّ وافِدٍ جائِزَةٌ فَاجْعَلْ جائِزَتی فی مَوْضعی هذا أنْ تُقِیلَنی عَثْرَتی وَ تَقْبَلَ مَعْذِرَتی وَ أنْ تُجاوِزَ عَنْ خَطِیئَتی ثُمّ اجْعَلِ التّقْوی مِنَ الدّنیا زادِی و تقلبنی مفلحا منجحا مستجابا لی بافضل ما یرجع به

احد من وفدک و زوار بیتک الحرام و دعا بسیار کند برای خود و پدر و مادر و برادران و اهل و مال و فرزندان و بعضی قائل به وجوب دعا شده اند و بهتر آن است که غیر از امام پیش از طلوع آفتاب از آنجا روانه شوند امّا از وادی محسّر تجاوز نکند تا آفتاب طلوع نکند و چون آفتاب به کوه ثبیر افتد هفت مرتبه اعتراف به گناهان خود کند و هفت مرتبه استغفار کند و چون روانه شود با ذکر و استغفار و سکینه و وقار برود و چون بوادی محسّر برسد تند برود و مانند شتر اگر پیاده باشد و اگر سواره باشد تند براند راحلة خود را و اگر فراموش کند هروله را برگردد و تدارک کند و بگوید در وقت هروله اللهم سلم عهدی و اقبل توبتی و اجب دعوتی و اخلفنی بخیر فیمن ترکت بعدی و بگوید رب اغفر و ارحم و تجاوز عما تعلم انک انت الاعز الاکرم.

بر آنها آنکه از حرم بوده باشد از هر موضعی از آن که باشد خوب است اگر چه مستحبّ است که شب در مشعر آنها را بردارد و آنکه باکره باشد یعنی آنها را کسی نینداخته باشد انداختن صحیحی و واجب است در رمی چند امر اوّل نیّت کند که می اندازم هفت سنگ به جمرة عقبه در حجّ تمتّع لوجوبه قربةً الی الله تعالی.

دویّم انداختن آنها پس اگر سنگ را در جمره گذارد به طوری که رمی صدق نکند مجزی نخواهد بود.

سیّم آنکه به جمره برسد به واسط رمی پس اگر به جای دیگر بخورد و از آنجا به جمره برسد یا بواسطة انسان دیگر یا حیوانی برسد مجزی نخواهد بود و اگر شک کند بنا را بر نرسیدن می گذارد.

چهارم آنکه عدد سنگ که می اندازد هفت باشد.

پنجم آنکه آنها را یک دفعه نیندازد هر چند متعاقب بر خورند به جمره بلکه واجب است که متعاقب بیندازد هر چند یک دفعه به جمره برخورند و بدان که مستحبّ است که سنگ ریزها رنگین باشند به رنگ سرمه یا رنگ دیگر و نقطه دار باشند و یک یک برچیده باشند و سست باشد نه سخت و به قدر سر انگشت باشند و مستحبّ است که در وقت سنگ انداختن پیاده باشد و سواره نباشد و با وضوء باشد و بعضی از علماء به وجوب طهارت قائل شده اند و چون سنگ را در دست داشته باشد این دعا را بخواند

«أللّهُمّ ان هذِهِ حصَیَاتی فَأحْصِهِنّ لِی وَ ارْفَعْهُنّ فی عَمَلی» و هر سنگریزه که بیندازد این دعاء بخواند

«اللّهُ أکْبَرُ، أللّهُمّ ادْحَرْ عنّی الشّیْطانَ أللّهُمّ تَصْدِیقا بِکِتابِکَ وَ عَلی سُنّةِ

نَبِیّکَ محمد صلی الله علیه و اله أللّهُمّ اجْعَلْهُ لِی حَجّا مَبْرُورا وَ عَمَلاً مَقْبُولاً وَ سَعْیا مَشْکُورا وَ ذَنْبا مَغْفُورا» و میانه او و جمره ده ذراع یا پانزده ذراع فاصله باشد و پشت به قبله کند و روی به جمره و آن که سنگریزه را بر انگشت بزرگ بگذارد با ناخن انگشت شهادت بیندازد و چون به جای خود آید در منی سنّت است که این دعا بخواند

«أللّهُمّ بِکَ وَثِقْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکّلْتُ فَنِعْمَ الرّبُ وَ نِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النّصِیرُ».

واجب دوّم:

بر حاج متمتّع از واجبات منی ذبح هدیست بدان که واجبست بر هر حاج متمتّع ذبح یک هدی واحد از برای چند نفر کفایت نمی کند علی الاشهر الاظهر الاحوط و اگر قادر بر خریدن هدی نباشد ده روز روزه می گیرد سه روز در حجّ و هفت روز بعد از مراجعت و اگر هدی یافت نشود قیمت آن را پیش معتمدی می گذارند که در بقیّه ماه ذی الحجّه بگیرد و ذبح کند و اگر میسّر نشود در این سال در سال آینده بگیرد اگر چه احوط جمع بین هدی ناقص است اگر یافت شود و هدی تام در سال آینده و احوط (64) از آن آنست که جمع کند میانة آن و صوم ده روز و اگر فراموش کند ذبح را در روز عید یا عذر دیگر باشد تأخیر آن تا آخر ایّام تشریق بلکه آخر ذی الحجّه جایز است و واجب است در هدی که یا شتر باشد یا گاو یا گوسفند بوده باشد و اگر شتر باشد پنج ساله باشد داخل در شش (65) و اگر گاو باشد احوط آن است

که دو ساله داخل در سه سال باشد و گوسفند اگر میش باشد هفت ماهه داخل در هشت و احتیاط (66) آنکه یک سال تمام داخل در سال دوّم شده باشد و اگر بز باشد احوط دو ساله داخل در سه سال است و شرط است که صحیح و تامّ الاجزاء باشد پس کور و لنگ و بسیار پیر و ناخوش مجزی نیست حتی آنکه اگر قلیلی از گوش او بریده باشند یا آنکه از شاخ اندرونی او چیزی ناقص است مجزی نیست و آنکه لاغر نباشد و مشهور آنست که کفایت می کند همین قدر که در گردهای آن پیه باشد و احوط آنست که علاوه بر این او را در عرف لاغر نگویند و باکی نیست اگر گوش او شکافته یا سوراخ باشد اگر چه احوط (67) ترک این دو و ترک حیوانی که شاخ یا گوش یا دم از برای او در اصل خلقت نباشد و هم چنین آن حیوان که عروق و بیضتین او را مالیده باشند که او را موجو و مرضوض الخصیتین گویند و امّا خصّی پس اظهر و اشهر عدم اجزاء آنست و اگر حیوانی را خرید و ذبح کرد به گمان آنکه صحیح است پس ناقص بیرون آمد مجزی نیست و اگر به گمان چاقی ذبح کرد و لاغر در آمد کافیست و همچنین اگر با ظنّ لاغری ذبح کرد به امید آنکه چاق باشد و مطابق مطلوب خداوند عالم جلّ ذکره باشد و بعد از آن چاق در آمد امّا اگر احتمال چاقی نمی داد یا احتمال می داد لکن نه به امید چاقی و موافقت واجب الهی بلکه

از روی بی مبالاتی ذبح کرد پس ظاهر این است که مجزی نیست (68) و بدان که احوط آن است که قدری از ذبیحه بخورند و قدری به هدیه دهند و قدری به صدقه دهند و احوط آنست که مقدار هر یک از هدیه و صدقه ثلث ذبیحه باشد و آن که هدیه و صدقه بر مومنین بوده باشد بنا بر این ذبایحی که در این اوقات در منی کشته می شود غالباً بلکه دائماً طایفة سودانی که در آن حوالی هستند می گیرند دادن به ایشان جایز نیست چرا که ایمان بلکه اسلام ایشان معلوم نیست

پس اوّلاً قلیلی از آن به جهت خود بردارد و بعد از آن به شخص فقیر مؤمنی از حجّاج ثلث آن را تصّدق کند و ثلث آن را به بعض برادران خود هدیه دهد هر چند که حصّه هر یک را جدا نکرده باشند آن وقت صاحب صدقه و هدیه اگر تصدّق کند بر آن طایفة سودان غیب ندارد و اگر اتّفاق افتد بیش از این احتیاطاً ت آن طایفه ذبیحه را ببرند به طریق دزدی یا نهب (غارت) موجب بطلان ذبح هدی و وجوب اعادة آن نمی شود بلی اگر به اختیار خود بدهد احوط ضمان حصّة فقراء است و بدان که کسی که قادر بر هدی نشود ده روز روزه (69) می گیرد سه روز متوالی در حجّ از روز هفتم تا روز نهم و اگر روز هفتم نشود روز هشتم و نهم را می گیرد و یک روز بعد از مراجعت از منی اگر چه احوط در این صورت آنست که سه روز بعد از مراجعت از منی که اوّل آن سه

روز روز کوچ باشد با مراعات توالی روزه بدارد و قصد ادای تکلیف واقعی خود را به سه روز در ضمن مجموع پنج روز نماید و اگر روز هشتم را نگرفت روز نهم را نگیرد بلکه صبر کند تا بعد از مراجعت از منی و احوط مبادرت به آنهاست اگر چه اشهر آن است که در تمام ذی الحجّه می شود به جا آوردن و امّا هفت روز دیگر پس بعد از رسیدن به خانه ی خود و احوط توالیست در آنها اگر چه وجوب آن معلوم نیست و اگر بعد از روزة سه روز متمکّن از هدی شود احوط ذبح هدیست و امّا مستحبّات هدی پس مستحبّ است که شتر باشد بعد از آن گاو و بعد از آن گوسفند و آنکه بسیار فربه باشد و آنکه اگر شتر یا گاو کشد مادّه باشد و اگر گوسفند یا بز باشد نر باشد

و مستحب است که شتر را که می خواهد نحر کند ایستاده و از سر دستها تا زانوی آن بسته باشد و از جانب راست او بایستد و کارد یا نیزه یا خنجر به گودال گردن او فرو برد در وقت ذبح یا نحر این دعا بخواند وجهت وجهی للذی فطر السموات و الارض حنیفاً مسلماً و ما انا من المشرکین ان صلواتی و نسکی و محیای و مماتی الله رب العالمین لاشریک له و بذالک امرت و انا من المسلمین اللهم منک و لک بسم الله و بالله و الله اکبر اللهم تقبل منی و در بعض روایات وارد شده این تتمّه اللهم تقبل منی کما تقبلت عن ابراهیم خلیلک و موسی کلیمک و محمد

حبیبک صلی الله علیه و اله و علیهم و سنت است که خود قربانی را بکشد و اگر نداند دست بالای دست کشنده نهد.

واجب سیّم حلق است یا تقصیر یعنی سر تراشیدن یا از شارب و ناخن گرفتن است در بارة مردان اگر چه احوط از برای کسی که موی سر خود را به عسل یا صمغ و نحو اینها به جهت رفع شپش و نحو آن چسبانیده باشد و کسی که موی خود را جمع کرده و گره زده و درهم پیچیده و بافته باشد بلکه از برای هر کسی که حجّ اوّل او باشد اختیار حلق است و عدم اکتفاء به تقصیر و درباره ی زنان و خنثی سر تراشیدن جایز (70) نیست و نیّت چنین کند که سر می تراشم یا مو یا ناخن می گیرم در فرض حجّ تمتّع لوجوبه قربةً الی الله و بهتر آن است که دلاّک نیز نیّت کند و چون حاج حلق یا تقصیر نمود حلال می شود از برای او همه ی آنچه حرام شده بود در احرام مگر زن و صید و بوی خوش و بدان که ترتیب در میانة رمی و ذبح و حلق لازم است علی الاشهر الاحوط و اگر مخالفت کرد و ثانی را مقدّم بر اوّل یا ثالث را مقدّم بر ثانی یا اوّل به جا آورد پس اگر از روی فراموشی بوده باشد ضرر ندارد و اگر عمداً بوده باشد پس مشهور نیز عدم وجوب اعاده است و در دلیل آن تأمّلی هست و اگر احتیاط ممکن باشد ترک نکند و بدان که اگر حلق یا تقصیر را در روز عید فراموش کند تا بیرون

رود از منی واجب است مراجعت از برای حلق و اگر ممکن نشود در جای خود حلق می کند و موی خود را در منی می فرستد اگر ممکن شود و در صورت مراجعت خود به منی بعد از حلق واجب است (71) اعاده طواف و مستحبّ است که در وقت سر تراشیدن رو به قبله کند و ابتداء از جانب راست پیش سر بکند و این دعا بخواند:

اللهم اعطنی بکل شعرة نورا یوم القیمة و سنّت است که موی سر را دفن کند در منی در محلّ خیمه ی خود و احوط آنست که از اطراف سر و ریش و شارب مو بگیرد و ناخنها را بگیرد.

و بعضی در این صورت نیز منع کرده اند پس احوط آن است که صاحب عذر تقدیم کند و بعد از آن اگر ممکن شود اعادة آن در ایّام تشریق کند و الاّ در باقی ماه ذی الحجّه اعاده نماید و اگر می داند که در تمام ماه ممکن نمی شود پس بی اشکال تقدیم واجب است لکن احوط استنابه است نیز و اما کیفیت طواف زیارت و نماز آن و سعی پس همان نسبت که در عمره گذشت و بعد از به جا آوردن این طواف و نماز آن و سعی ما بین صفا و مروه حلال می شود از برای او از آنچه حرام مانده بود بر او بعد از حلق بوی خوش و می ماند بر او از محرّمات صید و زن و بعضی گفته اند به مجرّد طواف و نماز آن بوی خوش حلال می شود و اول احوط و اقویست و بعد از طواف النساء و نماز آن که در کیفیّت مثل طواف و نماز سابق است حلال می شود زن و صید احرامی یعنی آنچه به جهة احرام حرام است بر او از صید و امّا حرمت صید حرم پس آن نه از جهت احرام است و احوط اجتناب از بوی خوش است قبل از طواف النساء اگر چه اقوی جواز است پس شخص حاج متمتّع سه مرتبه به تدریج محرّمات احرام بر او حلال می شوند مرتبة اولی بعد از حلق مرتبة دوّم بعد از سعی ما بین صفا و مروه سیّم بعد از نماز طواف النساء و بعضی تحلیل را موقوف به نماز ندانسته اند و اوّل اقوی و احوط است و بدان که طواف النساء هر چند

که واجبست و بدون او زن حلال نمی شود الاّ آنکه معروف ما بین علماء آنست که از ارکان حجّ نیست پس ترک آن عمداً مثل ترک طواف زیارت یا طواف عمره نیست که باعث فساد حجّ یا عمره شود بلکه واجب است بر تارک آنکه او را به جا آورد تا او را به جا نیاورد زن بر او حلال نمی شود حتّی عقد کردن و شهادت دادن بر آن علی الاحوط.

در طواف عمره و آداب این طواف و نماز آن وسعی و طواف نساء چنان است که سابقاً در طواف و سعی عمره مذکور شد.

عذری دارد مانع از بیتوته مثل بیمار و بیمارپرست و کسی که خوف بردن مال خود را دارد از مکّه اگر بیاید به منی و مثل شبان گوسفند و کسانی که سقایت حاج در دست ایشان است و ظاهر علماء عدم وجوب فدیه گوسفند است بر دو فرقة اخیره و مثل ایشان است کسی که شب را در مکّه به عبادت احیا کند و مشغول غیر عبادت نباشد مگر امور ضروریّه مثل اکل و شرب و تجدید وضوء و مستحبّ است که چون از مکّه مراجعت کند به منی بگوید:

اللهم بک و ثقت و بک امنت و لک اسلمت و علیک توکلت فنعم الرب و نعم المولی و نعم النصیر.

اگر چه احوط است در صورت عروض قدرت در وقت و اگر بشود مریض سنگ را به دست بگیرد که دیگری بیندازد او را و اگر کسی عمداً ترک رمی کند حجّ او فاسد نمی شود علی الاشهر الاقوی و بعضی فرموده اند که احوط قضاء حجّ است در سال دیگر و بدان که جایز نیست که در شب رمی کند از برای روز گذشته یا از برای روز آینده مگر کسی که عذر داشته باشد که در روز رمی ممکن نشود پس شب آن روز می کند و اگر کسی فراموش کند رمی را تا روز دیگر اوّل قضای رمی سابق را می کند بعد از آن واجب آن روز را به جا می آورد

بگوید و کیفیّت آن بنا بر مشهور این است:

«أللّهُ أکْبَرُ، اللّهُ أکْبَرُ، لا إلهَ إلّا اللّهُ وَ اللّهُ أکْبَرُ، اللّهُ أکْبَرُ، اللّهُ أکْبَرُ عَلی ما هَدانَا وَ الْحَمْدُ علی ما اولینا و رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الْأنْعامِ و در بعضی از اخبار بعد از تکبیر سیّم و لله الحمد اللّهُ أکْبَرُ عَلی ما هَدانَا اللّهُ أکْبَرُعلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الْأنْعامِ و در بعضی از روایات همین است به زیادتی الحمد لله علی ما ابدانا و اگر در روز دوازدهم هم کوچ کرد از منی سنّت است که بیست و یک سنگ ریزه را در منی دفن کند

و مستحب است که در این ایّام نمازهای واجب و مستحّب را در مسجد خیف به جا آورد و در حدیث است که هر که در مسجد خیف صد رکعت نماز بگذارد پیش از آنکه از آنجا بیرون رود برابر است با عبادت هفتاد سال و هر که صد مرتبه سبحان الله بگوید بنویسد از برای او ثواب بنده آزاد کردن و هر که صد مرتبه لا اله الاّ الله بگوید برابر است با ثواب زنده کردن شخصی و هر که صد مرتبه الحمد لله بگوید برابر است با خراج عراقین که در راه خداوند عالم تصدّق کند.

خاتمه در طواف وداع و سایر مستحبّات است تا زمان خروج از مکّه معظّمه و ورود به مدینة منوّره بدان که مستحبّ است مراجعت از منی به مکّه به جهت طواف وداع هرگاه طواف واجب و سعی و طواف نساء را پیشتر کرده و پیش از کوچ شش رکعت نماز در مسجد خیف بکند و چون در مکّه رود سنّت است که

داخل خانه ی کعبه شود خصوصاً کسی که تازه حجّ کرده است و در حدیث است که داخل شدن در کعبه داخل شدن است در رحمت خدا و بیرون رفتن بیرون رفتن است از گناهان و خداوند عالم نگاه می دارد او را از گناهان در بقیه عمر و می آمرزد گناهان گذشته او را و سنّت است که به جهت دخول خانه غسل کند و پای برهنه داخل شود و پیش از دخول هر دو حلقة در را بگیرد و بگویداللهم البیت بیتک و العبد عبدک و قد قلت و من دخله کان امنا فامنی من عذابک و اجرنی من سخطک پس داخل شود و بگوید:

اللهم انک قلت و من دخله کان امنا اللهم فامنی من عذاب النار.

پس دو رکعت نماز گذارد در میان دو ستون بر سنگ سرخ و در رکعت اوّلی حم السجده بخواند و در رکعت دوّم به عدد آیات آن از قرآن و در گوشهای کعبه نیز نماز گذارد پس به رکنی آید که در آنجا حجرالاسود است و شکم خود را بر او مالد پس دور ستون بگردد و شکم و پشت خود را به آن ستون بمالد و چون خواهد بیرون آید نردبان را به دست چپّ بگیرد و نزدیک کعبه دو رکعت نماز کند و بدان که مستحبّ است بسیار طواف کردن و آن درباره ی حجّاج از نماز نافله افضل است و طواف به نیابت مؤمنین بسیار ثواب دارد و به نیابت حضرت پیغمبر (ص) و حضرت فاطمه (س) و دوازده امام (ع) ثواب عظیم دارد و در خبر صحیح آمده که مستحبّ است که شخص در مکّه سیصد و

شصت طواف کند به عدد ایّام سال و اگر نتواند سیصد و شصت شوط و آن پنجاه و یک طواف و سه شوط می شود و آن را به جهت اتمام عدد ایّام سال تمام می کند به چهار شوط دیگر که پنجاه و دو طواف می شود

و مستحب است ختم قرآن مجید در مکّه معظمه در حدیث است که هر که ختم قرآن کند در آنجا از دنیا نرود تا به بیند حضرت رسول (ص) را و به بیند منزل خود را در بهشت و مستحبّ است در مکّه مشرفّ شدن به موضع تولّد حضرت رسول (ص) و در منزل خدیجه و زیارت قبر ابیطالب (ع) و رفتن به غاری در حرّا حضرت رسول (ص) در اوایل بعثت عبادت کرده بود و در آنجا و بغاری که در کوه ثور است که حضرت رسول (ص) در آنجا مخفی شده و بدان که مستحبّ است از برای کسی که در مکّه می ماند اتیان به عمرة مفرده و در اعتبار فاصله میان آن و عمره که پیش به جا آورده خلاف کرده اند جمعی کثیر از علماء برآنند که احتیاج به فاصله ندارد و جمعی لازم دانسته اند فاصلة یک ماه را و بعضی یک سال را و بعضی کافی دانسته اند فاصلة ده روز را و این قول خالی از قوّه نیست اگر چه احوط آنست که در غیر فاصله یک سال رجاء به جای آورد و احرام عمرة مفرده از اقرب اطراف حرم است به مکّة معظّمه و الان معروف است و بعد از احرام طواف و نماز آن و سعی و تقصیر می کند و همة چیز از برای او

حلال می شود مگر زن و چون طواف نساء را که در عمرة مفرده لازم است به جا آورد زن نیز حلال می شود

و سنّت است که چون خواهد از مکّه بیرون رود غسل کند و طواف وداع به جا آورد و در هر شوطی دست یا بدن به حجرالاسود و رکن یمانی برساند و چون به مستجار رسد دعاهای سابق را بخواند پس بنزد حجرالاسود بیاید و شکم خود را به خانه بساید و یک دست به حجرالاسود گذارد و دست دیگر به جانب خانه بگشاید و حمد و ثنای الهی به جا آورد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد و سنّت است که از باب حنّاطین بیرون برود که مقابل رکن شامیست و آنکه عزم می کند بر مراجعت و از خداوند عالم طلب توفیق مراجعت کند و در وقت بیرون رفتن یک درهم خرما بگیرد و تصدّق کند بر فقراء به جهت احتمال صدور بعض محرّمات در حال احرام از او غفلة مثل شپش و نحو آن و از جمله مستحبّات مؤکّد است مراجعت از مدینة طیبّه برای ادراک زیارت حضرت پیغمبر (ص) و ائمّة بقیع صلوات الله علیهم در حدیث وارد شده که ترک زیارت آن حضرت بعد از حجّ جفاست بر آن حضرت وفّقنا الله و جمیع المؤمنین بزیارته بجاهه و آله الطاهرین.

تدخلوا إلا بإذنه، فقلت: (یا أیها الذین آمنوا لا تدخلوا بیوت النبی إلا أن یؤذن لکم) اللهم انّی اعتقد حرمة صاحب هذا المشهد الشّریف فی غیبته کما اعتقدها فی حضرته و اعلم انّ رسولک و خلفائک علیهم السلام احیآءٌ عندک یرزقون، یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردّون سلامی و انّک حجبت عن سمعی کلامهم و فتحت باب فهمی به لذیذ مناجاتهم فإنی أستأذنک یا رب أولاً، وأستأذن رسولک صلواتک علیه و آله ثانیاً و أستأذن خلیفتک الإمام المفترض علی طاعته فلان بن فلان به جای فلان بن فلان نام آن امامی را که زیارت کند و هم چنین نام پدرش را ببرد مثلاً اگر در زیارت امام حسین (ع) است بگوید الحسین بن علی (ع) و هکذا

پس بگوید:

و الملائکة الموکلین بهذه البقعة المبارکة ثالثاً ءادخل یا رسول الله ءادخل یا حجة الله ءادخل یا الملائکة الله المقربین المقیمین فی هذا المشهد فاذن لی یا مولای فی الدخول افضل ما اذنت لاحد من اولیائک فان لم اکن اهلا لذلک فانت اهل لذلک پس ببوس عتبه مبارکه را و داخل شود و بگو بسم الله وبالله، وفی سبیل الله، وعلی ملة رسول الله، (ص) اللهم اغفر لی و ارحمنی و تب علی انک انت التواب الرحیم اماکیفیّت زیارت حضرت رسول صلی الله علیه و آله پس چنین است هر گاه وارد شدی مدینة پیغمبر (ص) پس غسل کن برای زیارت و چون خواستی داخل مسجد آن حضرت شوی بایست نزد در و بخوان آن اذن دخول سابق را و داخل شو از در جبرئیل و مقدّم بدار پای را ست را در وقت دخول پس صد

مرتبه الله اکبر بگو پس دو رکعت نماز تحیّت مسجد بگذارد و برو به سمت حجرة شریفه و دست به مال بر آن و ببوس آن را و بگو:

السلام علیک یا رسول اللّه السلام علیک یا نبی اللّه السلام علیک یا محمد بن عبداللّه السلام علیک یا خاتم النبیین اشهد انک قد بلغت الرسالة و اقمت الصلوة و اتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و عبدت اللّه مخلصا حتی اتیک الیقین فصلوات اللّه علیک و رحمته و علی اهل بیتک الطاهرین. پس بایست نزد ستون پیش که از جانب راست قبر است و رو به قبله که دوش چپ به جانب قبر باشد و دوش راست به جانب منبر که آن موضع سر رسول خدا صلی الله علیه و آله است و بگو اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لا شریک له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله و اشهد انک رسول اللّه و انک محمد بن عبداللّه و اشهد انک قد بلغت رسالات ربک و نصحت لامتک و جاهدت فی سبیل اللّه و عبدت اللّه حتی اتیک الیقین بالحکمة و الموعظة الحسنة و ادیت الذی علیک من الحق و انک قدروفت بالمومنین و غلظت علی الکافرین فبلغ اللّه بک افضل شرف محل المکرمین الحمدللّه الذی استنقذنا بک من الشرک و الضلاله اللهم فاجعل صلواتک و صلوات ملائکتک المقربین و انبیائک المرسلین و عبادک الصالحین و اهل السموات و الارضین و من سبح لک یا رب العالمین من الاولین و الاخرین علی محمد عبدک و رسولک و نبیک و امینک و نجیک و حبیبک و صفیک و خاصتک و صفوتک

و خیرتک من خلقک اللهم اعطه الدرجه الرفیعه و اته الوسیله من الجنة و ابعثه مقاما محمودا یغبطه به الاولون و الاخرون اللهم انک قلت ولو انهم اذ ظلموا انفسهم جاوک فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرسول لوجدوا اللّه توابا رحیما و انی اتیتک مستغفرا تائبا من ذنوبی و انی اتوجه بک الی اللّه ربی و ربک لیغفرلی ذنوبی

و اگر ترا حاجتی باشد بگردان قبر مطهّر را در پشت کتف خود و رو به قبله کن و دستها را بردار و حاجت خود را به طلب به درستی که سزاوار است که برآورده شود انشاء تعالی

زیارت حضرت فاطمه (س)

پس زیارت کن حضرت فاطمه (س) را از نزد روضة مطهّره و مستحب اسّت که بگوید السلام علیک یابنت رسول الله السلام علیک یا بنت نبی الله السلام علیک یا بنت حبیب الله السلام علیک یا بنت خلیل الله السلام علیک یا ینت صفی الله السلام علیک یا بنت امین الله السلام علیک یا بنت خیر خلق الله السلام علیک یا بنت افضل انبیاء الله و رسله و ملائکته السلام علیک یا بنت خیر البریه السلام علیک یا سیده نساء العالمین من الاولین و الاخرین السلام علیک یا زوجه ولی الله و خیر خلقه بعد رسول الله السلام علیک یا ام الحسن و الحسین سیدی شباب اهل الجنه السلام علیک یا ایتها الصدیقه الشهیدة السلام علیک ایتها الرضیة المرضیة السلام علیک ایتها الفاضلة الزکیة السلام علیک ایتها الحوراء الانسیة السلام علیک ایتها التقیة النقیة السلام علیک ایتها المحدثة العلیمة السلام علیک ایتهاالمظلومة المغضوبة السلام علیک ایتها المضطهدة المقهورة السلام علیک یا فاطمة بنت رسول الله و رحمة

الله و برکاته صلی الله علیک و علی روحک و بدنک اشهد انک مضیت علی بینة من ربک و ان من سرک فقد سر رسول الله صلی الله علیه و آله و من جفاک فقد جفا رسول الله صلی الله علیه و آله و من اذاک اذی رسول الله صلی الله علیه و اله و من وصلک فقد وصل رسول الله صلی الله علیه و آله و من قطعک فقد قطع رسول الله صلی الله علیه و آله لانک بضعة منه و روحه الذی بین جنبیه اشهد الله و رسله و ملائکته انی راض عمن رضیت عنه ساخط علی من سخطت علیه متبرء ممن تبرئت منه موال لمن والیت معاد لمن عادیت مبغض لمن ابغضت محب لمن احببت و کفی بالله شهیدا و حسیبا و جازیا و مثیبا. پس صلوات می فرستی بر حضرت رسول وائمّة اطهار علیهم السلام.

زیارت ائمّة بقیع علیهم السلام یعنی حضرت امام حسن مجتبی و امام زین العابدین و امام محمّد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام چون خواستی زیارت کنی این بزرگواران را باید به عمل آوری آنچه در اداب زیارت ذکر شد از غسل و طهارت و پوشیدن جامه ی پاک و پاکیزه و استعمال بوی خوش و رخصت طلبیدن در دخول و نحو اینها و بگو نیز:

یا موالی یا ابناء رسول الله، عبدکم و ابن امتکم، الذلیل بین ایدیکم و المضعف فیعلو قدر کم و المعترف بحقکم، جاءکم مستجیرا بکم، قاصدا الی حرمکم، متقربا الی مقامکم، متوسلا الیالله تعالی بکم، أأدخل یا موالی، أأدخل یا اولیاء الله، أأدخل یا ملائکة الله المحدقین بهذا الحرم، المقیمین بهذا المشهد " و

بعد از خضوع و خشوع و رقّت داخل شو و پای راست را مقدّم دار و بگوالله أکبر کبیراً و الحمد لله کثیراً و سبحان الله بکرة وأصیلاً و الحمد لله الفرد الصمد الماجد الأحد المتفضل المنان المتطوّل الحنان الذی منّ بطوله وسهل زیارة ساداتی بإحسانه ولم یجعلنی عن زیارتهم ممنوعاً بل تطوّل ومنح. پس نزدیک قبور مقدّسة ایشان برو و پشت به قبله و رو به قبر ایشان کن و بگو:

السلام علیکم أئمة الهدی السلام علیکم أهل التقوی السلام علیکم أیها الحجج علی أهل الدنیا السلام علیکم أیها القوّام فی البریة بالقسط السلام علیکم أهل الصفوة السلام علیکم آل رسول الله السلام علیکم أهل النجوی أشهد أنکم قد بلغتم ونصحتم وصبرتم فی ذات الله وکُذِّبتم وأُسیء إلیکم فغفرتم وأشهد أنکم الأئمة الراشدون المهتدون وأن طاعتکم مفروضةٌ وأن قولکم الصدق وأنکم دعوتم فلم تُجابوا وأمرتم فلم تُطاعوا وأنکم دعائم الدین وأرکان الأرض لم تزالوا بعین الله ینسخکم من أصلاب کل مطهرٍ وینقلکم من أرحام المطهرات لم تدنسکم الجاهلیة الجهلاء ولم تشرک فیکم فتن الأهواء طبتم و طاب منبتکم مَنّ بکم علینا دیان الدین فجعلکم فی بیوتٍ أذن الله أن ترفع ویذکر فیها اسمه وجعل صلاتنا علیکم رحمةً لنا وکفارةً لذنو بنا إذ اختارکم الله لنا وطیب خلقنا بما مَنّ علینا من ولایتکم وکنا عنده مسمّین بعلمکم معترفین بتصدیقنا إیاکم و هذا مقام من أسرف وأخطأ واستکان وأقرّ بما جنی ورجا بمقامه الخلاص وأن یستنقذه بکم مستنقذ الهلکی من الردی فکونوا لی شفعاء فقد وفدت إلیکم إذ رغب عنکم أهل الدنیا واتخذوا آیات الله هزواً واستکبروا عنها یا من هو قائمٌ لا یسهو ودائمٌ لا یلهو

ومحیطٌ بکل شیء لک المن بما وفقتنی وعرّفتنی بما أقمتنی علیه إذ صد عنه عبادک وجهلوا معرفته واستخفوا بحقه و مالوا إلی سواه فکانت المِنّة منک علیّ مع أقوامٍ خصصتهم بما خصصتنی به فلک الحمد إذ کنت عندک فی مقاهی هذا مذکوراً مکتوباً فلا تحرمنی ما رجوت ولا تخیبنی فیما دعوت بحرمة محمدٍ و آله الطاهرین و صلی الله علی محمدٍ و آل محمدٍ).

پس دعا کن از برای خود به هر چه خواهی و بعد از آن هشت رکعت نماز زیارت بکن یعنی از برای هر امامی دو رکعت.

از احرام خارج نخواهد شد و با بودن احرام شرعاً لازم نیست تجدید احرام (73).

سؤال: هر گاه بخیال اینکه برود مدینه محلّ شود بعد از محلّ شدن نتوانست مدینه برود یا از راه مدینه به واسطة منع برگشت آمد جدّه می توان از جدّه محرم شود یا خیر و به این واسطه اخلالی در حجّ او وارد میاید یا خیر.

جواب: در فرض مزبور احرام اوّلی باقیست و هر گاه شرعاً پیش او ثابتست محاذی بودن جدّه با میقات گاه تجدید نیّت رجآءً خوبست و اخلالی در عملش نیست و هر گاه محرمات احرام را جهلاً مرتکب شده باشد و کذلک سهواً و نسیاناً در غیر صید کفّاره هم ندارد.

سؤال: آیا اجازه می فرمائید محرم شدن از جدّه را یا خیر در صورت صحّت احرام از جدّه آیا از جدّه هم باید تجدید شود یا خیر.

جواب: محاذات جدّه را با میقات اگر می داند احرام از محاذات جایز (74) است تجدید نیّت در جدّه با احتمال محاذات رجاء ضرر ندارد.

سؤال: هرگاه شخص در عمرة تمتّع تقصیر کرد یعنی سر پوشیده باید گوسفندی را که برای تقصیر معیّن شده در مکّه کشته شود یا در منی چنانچه به خیال اینکه در مکّه یا در منی اگر گوسفند مذکور را ذبح کند گوشتش فاسد می شود یا از بین می رود ذبح نکرد می تواند در بلد خود یا در جای دیگر ذبح کرد یا خیر.

جواب: ذبح گوسفند تقصیر در عمرة تمتّع در مکّه احوط است و در منی هم جایز است و اگر ذبح نکرد در این دو مکان در ولایت خودش یا جایی دیگر رجآءً انشاء الله ضرر ندارد.

سؤال: هرگاه به واسطة

گرمی هوا سر خود را پوشید بعد باز کرد بعد پوشید تا زمان محلّ همان پوشیدن اوّل تقصیر است و برای تجدید تقصیری نیست یا آنکه هر پوشیدن تقصیری است.

جواب: با تکّرر سر پوشیدن برای شخص مختار احتیاط لازم تکرّر کفّاره است.

سؤال: هر گاه شخص در غراب به واسطة آنکه محلّ وضویش نجس است تیممّ کرد و مدّتی نماز خواند آیا اعاده لازم دارد یا خیر و حکم این تیمّم حکم تیمّم بدل از غسل است یا خیر.

جواب: در صورت مفروضه تیمّمش صحیح است قضاء نماز لازم نیست و اگر تیمّمش بدل از غسل باشد بعد از نقض او به حدث اصغر یک تیمّم عما فی الذمّه برای نمازش کافی (75) است مادامی که عذر اولی باشد و الله العالم حرّره الاحقر عبدالکریم الحایری.

سؤال: درغراب شخص نجس شد چند روز باید غذا بخورد آیا به قدر قوت لایموت باید بخورد یا زیادتر هم ممکنست و هر گاه خوف دارد اگر به قدر قوت لایموت بخورد باعث مرض و ناخوشی می شود در این صورت زیاده از قوت لا یموت ممکن است خورد یا خیر مستدعیست جواب را مرقوم فرمائید.

جواب: بسم الله الرحمن الرحیم در صورتی که حفظ نفس او از تلف یا حدوث مرض توقّف داشته باشد به اکل و شرب مزبور عیب ندارد.

سؤال: در خصوص شخصی که محرماً با حرام عمرة تمتّع وارد جدّه شد و در جدّه بواسطة بودن اتومبیل احرام را برهم زده و رفت به مدینة منوّره که در مراجعت از مسجد شجره محرم شود آیا در این صورت همچه شخص مقصّر است یا نه افتوناً ماجورین انشاء الله تعالی.

جواب: بسم الله

و لله الحمد چنین شخص احوط (76) اینست که ملاحظه حال محرم بودن خود را نموده یعنی محرّمات حال احرام را ترک کند و چنانچه مخالفتی شد کفاره آن را ملاحظه نماید و بعد از عود از مدینه منوره باز در وقت رسیدن به میقات تجدید نماید احرام را رجآء (77) والله العالم.

سؤال: در خصوص شخصی که وارد شد از طرف مدینة منوّره محاذی مسجد شجره آیا واجبست که برود داخل مسجد و نیّت بکند و احرام ببندد یا اینکه از همان محاذی مسجد می تواند نیت کند و احرام ببندد افتونا ماجورین انشاءالله.

جواب: بسم الله و لله الحمد اولی آنست که داخل مسجد شجره شود از آنجا محرم شود و از پشت مسجد هم می توان و لکن کسی که چندین فرسخ از مسجد دور باشد می توان از محاذی مسجد محرم شود والله العالم.

سؤال: در خصوص شخصی که در حدود عرفات و قبل از وقوف شرعی که از اذان ظهر بوده باشد وفات کرد وقوف عرفات و بقیّة اعمال را واجبست که به جهت متوفی نایب بگیرند یا اینکه شخص متوّفی بریء الذمّه شده است افتونا ماجورین انشاء الله تعالی.

جواب: بسم الله و لله الحمد ظاهراً اگر محرم شده باشد (78) و فوت نمود کافی باشد و نایب لازم نباشد و الله العالم.

سؤال: در خصوص شخص محرم سوار اتومبیل سر پوشیده شده و در بین راه هم مکرّر سواره و پیاده می شود و سقف اتومبیل را هم ممکن نیست بر دارند مجبور است سوار شود در این صورت تکلیفش چیست افتونا ماجورین.

جواب: بسم الله و لله الحمد بعضی از اقسامش ممکن می شود که سر او را

بخوابانند یا پارچه سر او را بر دارند در هر صورت کفّاره استظلال یک گوسفند است و احوط از برای هر روزی یک کفاره بدهد بلی اگر دو احرام تظلیل نماید دو کفّاره لازم است والله العالم.

سؤال: در خصوص شخص حجّ فروش که هر سال متردّد است به احرام و عمرة تمتّع در اوّل ماه ذی الحجّ وارد مکّة معظّمه گردید پس از اعمال عمرة تمتّع که فارغ گردید و تقصیر کرد کاری برای او پیدا شد در جدّه می تواند برود به جدّه از حدود حرم خارج بشود یا خیر تفصیلاً بیان فرمائید.

جواب: نظر به بعض از اخبار مشهور علما جایز نمی دانند لهذا ترک احتیاط نشود خصوصاً اگر در موقع صیغة اجارة نیابت هم چه قید خروجی را نکرده باشد.

سؤال: در خصوص شخص حاجی که از طریق بیروت یا سویس در مرکب سوار شود از برای جدّه و این راه به قول قبطیان مرکب می گویند محاذی می شود با جحفه که میقاتگاه اهل شام است از طریق بّر آیا می تواند از اینجا تجاوز کند و برود در جدّه محرم بشود یا خیر افتونا مارجورین انشاء الله.

جواب: بسم الله و لله الحمد محل (79) اشکالست و چنانچه بواسطة نذر بر خود واجب نماید که قدری قبل از رسیدن به آن محّل که قبطیان معیّن می نماید محرم شود و به آن محّل که رسید و همچنین به جدّه که رسید لباس احرام را برداشته (80) مجدّداً ببندد و تجدید نیّت نموده و تلبیه را بگوید احوط است و الله العالم.

سؤال: در خصوص شخصی که به احرام عمره تمتّع در اشهر حرم وارد مکّة معظّمه شد پس از اتمام

اعمال عمره قصد کرد برود به مدینة منوّره و در مراجعت از مسجد شجره مجدّداً احرام ببندد می تواند یا نه تفصیلاً مرقوم بفرمائید اجرکم علی الله تعالی.

جواب: احوط اینست که تا از حجّ فارغ نشده از مکّه معظّمه خارج نشود مگر آنکه بعد از احلال از عمرة تمتّع محرم شود در مکّه به احرام حجّ و بیرون رود و مراجعت نماید با همان احرام و باقی اعمال را به جای آورد و چنانچه بدون احرام بیرون رفت اگر مراجعتش در همان ماه بشود عمرة اولی کافیست و اگر در غیر آن ماه باشد تجدید نماید در میقات عمرة تمتّع را رجآء و بعد از ورود بمکّة معظّمه باقی اعمال عمره را به جای آورد و محلّ شود و بعد از آن محرم شود به احرام حجّ و چون در ماه هم اختلافی هست که مراد چیست احوط اینست که ملاحظه شود اتحاد شهر هلالی شروع در عمرة تمتّع و عود به مکّه که قدر متیقّن از کفایت عمرة اولی جائی می شود که بیرون رود از مکّه و عود نماید در همان ماهی که محرم شده است به عمرة تمتّع و چون حجّ امر مهمّیست خوبست این احتیاط ملحوظ گردد و الله العالم.

سؤال: کشتن ملخ را در احرام موجب چه می شود از کفّاره.

جواب: کفّارة او عبارت است از یک کف طعام یا یک دانه خرما بر وجه تخییر و احوط جمع است میانه آنها.

سؤال: اگر ملخ را بکشد و بخورد چه باید بدهد.

جواب: یک قربانی بر او لازم می شود بنا بر احوط بلکه اقوی و احوط آن است که گوسفند قربانی کند و احوط آنست که

یک خرما و یک کف از طعام بر آن ضمّ کند.

سؤال: اگر ملخ بسیار باشد پس همة آنها را بکشد چه لازم می شود بر او.

جواب: لازمست بر او یک گوسفند قربانی کردن بلکه احوط مراعات آنست به مجرّد زیاد شدن از یک ملخ و ضم نمودن یک کف از طعام و یک دانه از خرما به سوی آن احوط است.

سؤال: اگر از جهت وفور ملخ در اثنای راه نتواند خود را حفظ نماید از کشتن چه باید بکند.

جواب: در این هنگام بر او چیزی نیست.

سؤال: فدائی که باید داده شود از حیوان یا طعام یا قیمت در چه باید صرف شود.

جواب: واجب است صرف در راه خدا خواه صید مملوک باشد یا غیر مملوک بلی در صورت اولی باید که قیمت آن را نیز به مالک بدهد پس فداء اگر حیوان نباشد تصدقّ می نماید و اگر حیوان باشد باید اوّل آن را ذبح کند به نیّت کفّاره بعد از آن تصدّق کند بر فقیر و واجب نیست تعدّد در فقیر مگر در جائی که بر وجه مخصوص در شرع رسیده باشد مثل اطعام شصت مسکین در محلّ آن و مخیّر است در فداء کبوتر حرم میان تصدّق کردن به آن و دانه خریدن از برای کبوتر آن حرم و دوّم افضل است از عموم زایرین بیت الله.

تمتّ الرساله بعون الله تعالی التماس مخصوص دارم سید یحیی.

ل روز برای روز و به غسل اوّل شب برای شب ح طبا مد ظلّه.

(4) در غیر نوم از احداث دیگر اعاده کند به رجاء مطلوبیت ح طبا مد ظله

(5) تلبیات مستحبّه از لبیک ذالمعارج است تا آخر وامّا ما قبل آن پس واجب است و به آن احرام منعقد می شود و احوط گفتن یک لبیک دیگر است بعد از لاشریک لک قبل از لبیّک ذالمعارج ح طبا مدّ ظله.

(6) معلوم نیست بلی برجاء استحباب ضرر ندارد ح طبا مدّ ظله

(7) گفتن بحجّة او عمرة بنحو تردید مشکل است پس این فقره را ترک کند یا آنکه در احرام عمره بگوید لبیک بعمرة لبیک و در احرام حجّ بگوید لبیّک بحجّة لبیک ح طبا مد ظله

(8) قوه معلوم نیست. ح طباطبا مدّ ظلّه

(9) این احتیاط در جائیست که در طریق او محاذات دو میقات باشد مثل اینکه از یمین یا یسار طریق اهل مدینه رود محاذات مسجد شجره و جحفه گذرد و اقوی در این فرض احرام از محاذی مسجد شجره است و امّا طرقی که محاذات یک میقات بیش در آنها نیست پس متعین در آنها بستن او محاذی همان میقات است ح طبا مد ظلّه.

(10) اگر حاصل شود از قول کسانی که معرفت دارند به آن اماکن چنانچه گذشت ح طبا مد ظلّه.

(11) فرق نیست در احتیاط مذکور بین دخول حرم و عدم دخول آن بلکه مورد نصّ صحیح دخول حرم است ح طبا مدّ ظلّه

(12) محل تأملّ است بلی اگر بعد از اتمام اعمال حج متذکّر شود عملش صحیح است بلا اشکال ح

طبا مدّ ظلّه

(13) جاهل مثل ناسیست ح طبا مدّ ظلّه.

(14) لکن اولی ترک آن است ح طبا مد ظله

(15) حکم جماع در عمرة تمتّع پیش از سعی محلّ تأمّل است ح طبا مدّ ظلّه.

(16) احوط تعیّن شتر است مطلقا ح طبا مدّ ظلّه.

(17) اگر به شهوت نگاه کرده باشد والا مشهور عدم لزوم کفاره است و آن قویست ح طبا مد ظلّه.

(18) بنا بر احتیاط ح طبا مد ظلّه.

(19) بنا بر مشهور ح طبا مدّ ظلّه.

(20) بنا بر احتیاط ح طبا دام عمره

(21) یعنی جدال دروغ ح طبا مد ظله

(22) بنا بر احتیاط ح طبا مد ظله

(23) خصوصاً در صورتی که بدون ضرورت باشد بلکه تعیّن آن در این فرض خالی از قوّة نیست ح طبا

(24) یا بیشتر ح طبا مدّ ظله

(25) علی الاحوط ح طبا مد ظله

(26) قوةّ معلوم نیست ح طبا مد ظلّه

(27) احوط عدم استظلال است به مثل طرف جامه و چتر و نحو آنها اگر چه بالای سر نباشد ح طبا مد ظلّه

(28) در تظلیل به مثل چتر که با او حرکت کند و امّا راه رفتن در زیر طاق و شبه آن در حال نزول قطعاً ضرر ندارد ح طبا مد ظلّه.

(29) لکن بعید نیست کفایت یک گوسفند برای احرام حجّ و یکی برای احرام عمره اگر در هر دو تظلیل کرده باشد ح طبا مد ظله.

(30) بنا بر احتیاط ح طبا مدّ ظلّه

(31) بعد از آنکه منزل او شده باشد نه قبل از آن ح طبا مدّ ظلّه

(32) بنا

بر احتیاط ح طبا مدّ ظلّه.

(33) اگر شوط چهارم را تمام کرده باشد و الاّ احوط استیناف است بعد از اتمام ح طبا مدّ ظلّه

(34) با تضیق وقت طواف علی الاحوط ح طبا مد ظلّه.

(35) ترک نشود ح طبا مد ظلّه.

(36) و اتیان به نماز طواف ح طبا مد ظلّه.

(37) اقوی بودن محلّ تامّل است ح طبا مد ظلّه.

(38) به نحوی که در نماز معتبر است ح طبا مدّ ظلّه.

(39) عمدا خواه عالم باشد به حکم یا جاهل ح طبا مد ظلّه.

(40) در صورت تجدّد قصد بعد از اتمام هفت شوط اشکالی ندارد زیرا که محرّم در این صورت طواف دویّم است و موجب بطلان اوّل نمی شود ح طبا مدّ ظله

(41) بلکه احوط است نیز و در این صورت چهار رکعت نماز طواف کند و رکعت قبل از سعی برای طواف فریضه و دو رکعت بعد از سعی برای نافله بدون تعیین ح طبا مدّظّله.

(42) یا احتمال دهد نقص و زیاده را ح طبا مدّ ظله.

(43) یعنی در طواف فریضه ح طبا

(44) لکن جاهل در اینجا در حکم ساهیست نه عامد ح طبا مد ظله

(45) اولی و احوط در اینجا با احتمال نقیصه اعاده است اگر چه بعد از انصراف باشد ح طبا مد ظلّه.

(46) یا قدری از ریش یا قدری از موی سر یا ابرو ح طبا مدّ ظلّه

(47) اگر احرام نبستن او در میقات از جهت عذری بوده مثل مرض و نسیان و جهل و عود به میقات یا خارج حرم هم به نحوی که سابق ذکر شد

ممکن نباشد او را و الا احرام بستن او در مکه محل اشکال است ح طبا مد ظله.

(48) لکن تبدیل کند کلماتی را که به عمره اختصاص دارند بالفاظ دیگر مثلاً بدل کند و هذه عمرة متعة الی الحجّ را به اینکه بگوید و هذه حجّة تمتّع ح طبا مد ظله.

(49) اگر چه وقوف او صحیح است و کفّاره هم ندارد ح طبا دام عمره

(50) وجوب بودن نحر در مکّه معلوم نیست. ح طبا مدّ ظله.

(51) از حیث معصیت لکن وجوب کفّاره محل تأملست اگر چه احوط است ح طبا مد ظلّه.

(52) یعنی در هیچ جزء از آن وقت وقوف نکند ح طبا مدّ ظلّه.

(53) یا بعد از زوال پیش از غروب آفتاب بر فرض عدم تیسّر اول ح طبا

(54) اقوی بودن محلّ تاملّ است بلکه با عدم علم به مخالفت با واقع اجزاء خالی از قوة نیست ح طبا

(55) یا کوچ کردن در وقتی که پیش از طلوع آفتاب از وادی محسر تجاوز نکند ح طبا مدّ ظلّه.

(56) بنا بر احتیاط ح طبا مدّ ظلّه.

(57) اقوی عدم وجوب است ح طبا مدّ ظلّه.

(58) یعنی مسّمای از آن ح طبا مد ظله.

(59) بلکه این قول مختار مشهور است ح طبا مد ظلّه

(60) بلکه به اعتبار آنکه اضطراری مشعر دو قسم است. لیلی و نهاری به دوازده قسم منقسم می شود ح طبا مدّ ظلّه.

(61) اگر فوت موقفین از جهة تنگی وقت بوده بدون تقصیری از او و الاّ واجب است حجّ بر او در سال آینده مط ح طبا مدّ ظله

(62)

محتاج به تأمّل است ح طبا مد ظلّه.

(63) ----

(64) ترک نشود ح طبا مدّ ظله.

(65) با بین معنی که سن از کمتر آن این نباشد ح طبا مدّ ظله.

(66) ترک نشود ح طبا مد ظلّه

(67) ترک نشود نسبت به حیوان بی شاخ و بی دم و بی گوش و مرجو و مرضوض ح طبا مد ظله

(68) بلی بعید نیست اجزاء در صورتی که جاهل به حکم باشد ح طبا مد ظلّه

(69) احوط در صورت تمکن از هدی ناقص جمع است بین آن و روزه خصوص در مثل خصی ح طبا مدّ ظله.

(70) بلکه متعین است در حق آنها تقصیر ح طبا مدّ ظلهّ.

(71) اگر طواف را قبل از حلق به جا آورده باشد بلکه لازم است اعاده سعی نیز اگر آن را هم به جا آوره باشد و فرق نیست در لزوم اعاده بین مراجعت به معنی و عدم مراجعت به آن ح طبا مدّ ظلهّ.

(72) ترک نشود در صورتی که عمداً مخالفت ترتیب نموده باشد ح طبا مدّ ظله.

(73) بلکه مشروع هم نیست بلی اگر احتمال دهد بطلان اوّل را تجدید آن به قصد احتیاط ضرری ندارد. ح طبا مدّ ظله.

(74) اشخاصی که از شمال بحر احمر به سمت جدّه می روند مثل اهل شام احرام گاه آنها محاذات جحفه است که تا مکّه سه منزلست و محاذات جحفه برای آنها در دریا حاصل می شود نه در جدّه و نه در حده بلا اشکال و امّا کسانی که از جنوبی دریای احمر بجده می روند پس احرام گاه آنها محاذی یلملم است و اظهر آنست که آن

هم در دریا می شود نه در جدّه یا حدّه بلی اگر کسی از مغرب دریا از حبشه و نوبه مثلاً مستقیماً به جدّه بیاید بعید نیست که محلّ احرام او نیز محاذات یلملم باشد و محاذات از برای او در جدّه یا ما بین جدّه و حدّه حاصل می شود لکن سلوک این طریق معمول نیست و رعایت احتیاط به نذر و ادامة نیّت احرام و تکرار تلبیات واجبه دو اماکن محتمله خوب است ح طبا مدّ ظلّه

(75) اگر تیممّ بدل از غسل جنابت بوده و اما اگر بدل از اغسال واجبه دیگر بوده دو تیمم کند بعد از حدث اصغر یکی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو احتیاطاً ح طبا.

(76) بلکه اقوی چنانکه گذشت چرا که محرم به نیّت احلال محلّ نمی شود ح طبا مد ظلّه.

(77) اگر احتمال بطلان دهد در احرام اوّل از غیر جهت به هم زدن خود آن را ح طبا مد ظلّه.

(78) و اگر متمتع باشد همان احرام برای عمره تمتع و دخول حرم برای اعمال آن کافیست در صحت حج او و احتیاج به احرام حج نیست چنانچه متراای از عبارت متن است ح طبا مد ظله

(79) بلکه اقوی عدم جواز است چنانچه گذشت ح طبا دام ظله

(80) در رعایت احتیاط برداشتن لباس احرام و تجدید بستن آن ضرور نیست زیرا که آن از مقدّمات احرام است و در عقد احرام همان نیّت و تلبیات واجبه کافیست ح طبا مدّ ظله